داستان خلاقانه

725 views21:25

"چون غرض آمد هنر پوشیده شد"
"زیبایی در سنجشِ کانت"

تمام نوابغِ جهانِ هنر، در هر یک از صورت ها و فرم های هنری و همچنین ناقدان و مفسران آثار هنری، به درکی شخصی از زیبایی و هنر دست یافته اند.

بدون شک ما نیز، چه در مقام خالق آثار هنری و چه در مقام مخاطب آثار هنری، بار ها به این نکته ی مهم اندیشیده ایم که اساسا "امر زیبا" چیست؟ و چه چیزی را می توان "هنر" نامید؟

در این نوشتار همراه با کانت به این دو سوال خواهیم اندیشید.
ایمانوئل کانت (1724-1804)، در کتاب سنجش نیروی داوری به مقوله ی زیبایی و سپس هنر پرداخته است.

از نظر کانت، وقتی می گوییم چیزی زیباست، یک قضاوت ذوقی و درونی کرده ایم و در واقع می خواهیم بگوییم که آن چیز نوعی لذت را به ارمغان می آورد. این لذت، بدون وساطت مفاهیم و الفاظ منتقل می شود و از هر گونه منفعت طلبی رهاست.

وقتی کانت می گوید لذت حاصل از زیبایی از هر منفعتی رهاست؛ مقصودش اینست که هیچ سود و بهره ی عملی و اخلاقی را با خود همراه ندارد.

و وقتی می گوید این لذت بدون وساطت مفاهیم منتقل می شود؛ مقصودش اینست که این ادراک، در قالب مفاهیم و شناخت های علمی نمی گنجد.

کانت می گوید:
"زیبا آن است که لذتی بیافریند، رها از بهره و سود، بی مفهوم، و همگانی و واجد غایتی بی هدف است."

طنین این تعابیر کانت، هنوز با گذشت دو قرن، به گوش آشناست و فلاسفه ی پس از او نتوانستند به آن بی اعتنا باشند.

کانت، زیبایی را امری ذوقی می داند و تاکید می کند که بر اساس داوری های مفهومی و منطقی قابل دسترسی نیست و عنصری درونی و ذهنی است.

وقتی می گوییم "این گل زیباست"؛ حکمی ذوقی و زیبایی شناسانه درباره ی گل صادر کرده ایم.

از آنجا که این حکم، ذوقی است و عینی نیست ما نمی توانیم کسی را که می گوید، "این گل زیبا نیست" را قانع کنیم. درست بر خلاف وقتی که می گوییم "این گل زرد است" یا "این گل اثر دارویی خاصی دارد". در این مورد در واقع حکمی مفهومی و منطقی صادر کرده ایم و مثلا مفهوم زردی را به گل اضافه کرده ایم و ادعای شناخت جنبه ای از گل را کرده ایم و آماده ایم بر سر آن، با دیگران بحث منطقی کنیم.

اما وقتی می گوییم "این گل زیباست" زیبایی را به عنوان یک مفهوم، به گل اضافه نکرده ایم و جایی برای بحث منطقی درباره ی گل باز نکرده ایم. بلکه تنها از واکنش های حسی خودمان نسبت به گل خبر داده ایم و لذتی که از زیبایی گل عاید ما می شود از چیزی عینی، (خارج از وجود ما) حکایت نمی کند.

اما هنگامی که حکمی، "زیبایی شناسانه" صادر می کنیم، ادعا می کنیم که این حکم، جهان شمول، عام و همگانی است. یعنی در واقع گفته ایم، این گل زیباست و باید به نظر هر کسی زیبا بیاید. یعنی نزد هر آدمی، موجب لذتی، زیبایی شناسانه خواهد شد.

این جنبه ی همگانی، عنصرِ مهمِ داوریِ زیبایی شناسانه است و قاعده و قانونی همگانی می سازد؛ در حالی که به نحوی منطقی و معقول قابل دفاع نیست چرا که راه بحث و استدلال در امورِ ذوقی بسته است.
اما کانت می گوید، گرچه راه بحث در امور ذوقی بسته است، اما راه خرد ورزی در باره ی خودِ حکمی که صادر می کنیم بسته نیست!

مثلا او تفاوت هایی میان زیبایی طبیعی (صدای امواج، چشم انداز های جنگل و...) و زیبایی هنری قائل می شود.

زیبایی هنری از نظر او، یعنی وقتی یک ایده ی زیبایی شناسانه، در یک اثر هنری، تبلور پیدا می کند.

کانت با زیبایی های طبیعی و یا با خودِ ایده های زیبا، کاری ندارد و موضوع سخن اش، تجلی و تبلور ایده ها است.

همچنین کانت میان زیبایی و هنر، تفاوت قائل می شود. از نظر او، زیبایی چیزی است هم طبیعی و هم انسانی؛ اما هنر، پدیده ایست تماما انسانی! و از نظر او، هنرمند به یک ایده ی زیبا، واقعیت مادی می بخشد.

کانت میان سه چیز دیگر نیز تفاوت می گذارد: امر مطبوع، امر خیر و امر زیبا.

امر مطبوع، میل و هوس را ارضاء می کند و میان انسان و حیوان مشترک است.

امر خیر نیز، چیزی است که به وسیله ی آن، ارزش ها را می توان شناخت و کنش های اخلاقی را شکل می دهد که در نهایت دارای بهره و سود است و این امر، ویژه ی موجودات عاقل است. (انسان یا فرشتگان).

اما امر زیبا، هیچ ارتباطی به میل و شهوت ندارد و هیچ بهره و سودی را نیز شامل نمی شود و ویژه ی موجودات زنده ی خرد ورزِ حساس (یعنی فقط انسان) است.

امر زیبا آزادانه و بی آن که از سوی امیال و خواسته های مان تحت فشار باشیم یا بنا به قواعد اخلاقی یا مصلحت اندیشی مجبور باشیم، زیبا دانسته می شود و این یک داوری غیر شخصی و جهان شمول است.

این داوری غیر شخصی، به من اجازه می دهد، حکمی کلی صادر کنم در واقع این دلالت ضمنی را دارد که امر زیبا، برای همه زیباست و "باید" باشد. هر چند راهی نداریم که ادعایمان را برای مخالف ثابت کنیم. اما همین ادعای جهان شمول است که یک حکمِ زیبایی شناسانه را تشکیل می دهد.
کانت قدمی پیش می گذارد و در توصیف داوری های زیبایی شناسانه می گوید

749 views10:58