Oldingi postga izohlarda qiziq fikrlar bor ekan:

"Siyosiz masxarabozlik bu. Bunaqa maynavozchilikni qonun bilan qat'iy taqiqlash kerak. Nomi bor ba'zi odamlar orqali yutib olib labbaychilarni parlamentga olib kelib istagan qonunini qabul qildirib olishmi bu? Kremlning "quturgan printer" laqabli dumasiga o'xshatishmoqchimi bular? Butun O'zbekiston xalqiga xiyonat-ku bu".

"Yoki deputat boʻlsin, yoki xalq uchun ishlashni xohlashmasa vazirlikni ham boʻshatib qoʻyishsin, nima xalq oʻyinchoqmi, xuddi uchrashuvga kelishgan yigit chiqib toʻyda qari cholni kuyov boʻlib chiqishidek narsa boʻladi shunday qilishsa".

Uzdiplomat nashrining yozishicha, Maktabgacha va maktab ta'limi vaziri Hilola Umarova vazirlikdan ketishga rozilik bergan.

"Xalq ta'limi info" nashri Uzdiplomat nashrining xabarini inkor qilmoqda. Nashrning yozishicha, vazir ixtiyoriy ravishda deputatlik mandatidan voz kechish to'g'risida Markaziy saylov komissiyasiga ariza yozgan.

Xullas, "romashka o'yini" bo'lib ketdi buyog'i.

Xullas, Markaziy saylov komissiyasi deputatlar roʻyxatini eʼlon qildi. Hech qaysi vazir mansabidan voz kechib, deputatlikka oʻtmagan koʻrinadi (balki boshidan bunday niyat boʻlmagandir, bularning hammasi "siyosiy texnologiya" yoki shunchaki aldov boʻlgandir?)

Lekin bu yerda boshqa narsa ham bor. Konstitutsiyaning 116-moddasiga muvofiq vazirlarning hammasi yangi saylangan parlament oldida oʻz vakolatlarini zimmasidan soqit qilishi (isteʼfo berishi), v.b. maqomida ishlab turishi va agar lavozimida qolmoqchi boʻlsa, qayta parlament tasdigʻidan oʻtishi kerak, shunday emasmi? Buning uchun esa vazir lavozimiga nomzod Qonunchilik palatasida oʻz harakatlar rejasini taqdim etishi kerak. Kutamiz. Balki oʻshanda Maktabgacha va maktab taʼlimi vaziri taʼlimni qayerga boshlayotgani, pirovard maqsadi nima ekanligi haqida izoh berar?

P.S. Vazirlar nomzodini koʻrib chiqish va ular oʻz harakatlar rejasini parlamentga taqdim etish jarayoni jonli efirga uzatilishi kerak. Axir, Konstitutsiya boʻyicha hokimiyatning yagona manbai boʻlgan xalq mamlakat qayerga qarab ketayotganini, uni nimalar kutayotganini bilishga haqli, shunday emasmi?

Ах, обмануть меня не трудно!..
Я сам обманываться рад! (Пушкин)

(Uzr, oʻzbekcha tarjimasini topa olmadim)

Har safar oldindan "qoʻgʻirchoqdek" yasatib qoʻyilgan joylarga tashriflar haqida oʻqiganimda negadir shu satrlar esimga tushadi. Mantiq qidirishga harakat qilaman, lekin topa olmayman.

Zamonaviy sinfxonalar, laboratoriya, kompyuter va xorijiy til xonalari, sport zali, futbol maydoni, oshxona. Milliy kutubxonaga ulangan kutubxona. "Xavfsiz maktab" tizimi. 10dan ortiq toʻgarak. Ikkita chet tili.

Maktab emas, naq ertak. Ertakning oʻzi.

Oldingi postga izohlardan:

Admin, sizda taklif yoʻq, faqat tanqid.

Taklif bor: Oldindan "qoʻgʻirchoqdek" yasatilgan joylarni emas, real voqelikni oʻrganish. Real muammolarni muhokama qilib, ularga birgalikda yechim izlash.

Iqtisodiyot va moliya vazirligi e’lon qilgan 2025—2027 yillarga mo‘ljallangan Budjetnoma loyihasida maktab darsliklari uchun ijara pullarini qayta tiklash taklif etilmoqda. Ikki kundan beri tarmoqlarda ayni masala keng muhokamada va albatta, unda norozi tomon mutlaq ko‘pchilikni tashkil qilyapti.

Hozir yozadiganlarim orqali darsliklar ijarasi pulli bo‘lishi kerakmi yoki bepul mavzusiga aralashmoqchi emasman. Shunchaki bugungi muhokamalar va odamlarning hukumatdan norozoligini keltirib chiqarayotgan ayrim omillar bo‘yicha fikrlarimni qisqacha bildirib qo‘ygim keldi.

Hammasi qanday boshlandi?

Esingizda bo‘lsa, 2022-yilda Respublika Ta’lim markazi qator xalqaro tashkilotlar bilan qilgan bir necha yillik izlanishlari natijasida o‘sha davr uchun butunlay yangilik hisoblangan maktab darsliklari yaratish ishini yakunlaganini e’lon qildi. Qiziqqanlar izlab ko‘rishi mumkin, o‘sha paytda yangi darsliklar chindan, mazmuni, rang-barangligi va qulayligi jihatidan avvalo aprobatsiya uchun tanlab olingan o‘qituvchilar va bir qancha xalqaro tashkilotlar e’tirofiga sazovor bo‘lgan edi. Tabiiyki, yangi avlod darsliklarini chop qilish va maktablarga yetkazish xarajatlarining ma’lum qismini qoplash maqsadida o‘shanda amaldagi ijara to‘lovi narxini oshirish ham ko‘zda tutilgan. (O‘shanda bir dona darslik uchun yagona ijara to‘lovi 5 ming 707 so‘mni tashkil etgan va buni avvalgi o‘quv yilidagi miqdor (2 ming 740 so‘m)ga nisbatan 2 ming 967 so‘mga oshirish rejalashtirilgan edi.) Umuman, eslash o‘rinliki, bu tizim O‘zbekiston maktablarida 2023-yilga kelibgina joriy qilingan yangilik emasdi. Darsliklar uchun aylanma jadval (DAJ) asosida pul to‘lash mamlakat maktablarida o‘n yillardan beri mavjud amaliyot.

Xo‘p, jarayon shu bosqichga yetganda darslik maydonida endi kutilmaganda, ta’lim ishlaridan mutlaqo bexabar “qahramon” (keling, post davomida uni shartli shunday ataylik) paydo bo‘ldi. U tezda darsliklar ijarasi to‘lovi oshirilishidan xavotir bildirib chiqdi va bunga o‘ziga yaqin jurnalist hamda blogerlar tomonidan sun’iy yaratilgan norozilikni asos sifatida ko‘rsatdi. Esingizda bo‘lsa, o‘sha paytlarda chindan, bir guruh jurnalist va blogerlar yoppasiga darslikshunosga aylangan va bo‘lgan, bo‘lmagan kamchiliklarni bo‘rttirib ko‘rsatish orqali yangi avlod darsliklarini qoraga chiqarish kampaniyasida qatnashib bergan edi. Mediada go‘yo darsliklardan norozilik kayfiyati paydo qilinarkan, biroz o‘tib qahramon o‘z lavozimidan foydalanib uni yuqoriga yetkazgani va yuqorining bundan norozi bo‘lgani xabari bilan chiqish qildi. Shu bilan darsliklarga qilinadigan ijara to‘lovi butunlay to‘xtatildi. Go‘yo hamma xursand, xabarni yuqoriga yetkazgan esa xalq himoyachisi sifatida ikki karra qahramon.

Ammo ishlar shu bilan to‘xtamadi. Ko‘p o‘tmay bir necha yillik mehnat natijasi bo‘lgan yangi avlod darsliklarini chop qilish ilk nishonalar hali maktablarga yetib bormasdanoq to‘xtatilgani va fin tajribasiga asoslangan yanada yangi darsliklarni endilikda qahramonning kuratorligi hamda unga yaqin nashriyotlar “ko‘magida” chop qilinishidan xabar topdik. O‘shanda yangi avlod darsliklari mualliflari Shahidlar maydonida turib qilgan murojaati esingizdadir. “Bu katta mehnat bilan qilingan darsliklar. Keling, ishimizni qandaydir shubhali, biznes manfaati bor kishilar emas, mutaxassislar baholasin. Ular qandaydir kamchilik topishsa, buni tan olish va tog‘rilashga tayyormiz”, - degandi ular. Afsuski, mualliflarning chiqishlari telegram kanallardan nariga o‘tmadi, eshitilmadi.


Ba’zi hisob-kitoblar

Shu o‘rinda Iqtisodiyot va moliya vazirligi tayyorlagan byudjetnomadagi yana ba’zi raqamlarga qarasak. Unga ko‘ra, 2024-yilda bir o‘quvchi uchun bitta darslik va ish daftarlarining o‘rtacha narxi 450−500 ming so‘mni (shundan mashq daftarlari — 100−150 ming so‘mni) tashkil etgan. Bugunga kelib bir to‘plam uchun 80 ming so‘m (tannarxning 16-18 foizi) miqdorida to‘lovni qayta tiklash taklif etilmoqda. Ushbu to‘lovlar hisobiga shakllangan 376,6 mlrd so‘m mablag‘ har yili o‘quvchilarni mashq daftarlari bilan ta’minlash xarajatlarining bir qismini qoplashga yo‘naltirilishi ta’kidlangan.

Endi shu raqamlarga qarab o‘n mingdan ortiq maktabda o‘qiyotgan 580 mingdan ortiq o‘quvchi uchun chiqariladigan darsliklar va bunga xalq puli – davlat byudjetidan ajratiladigan mablag‘ hamda undan nashriyot ko‘radigan foyda miqdorini tasavvur qilavering. Eng qo‘pol hisob-kitobning o‘ziyoq o‘shanda sohada kutilmagan muallif qanday paydo bo‘lib qolganini tushuntirayotgandek. Ijara to‘lovi yo‘qotiladi, ammo evaziga byudjet ajratmasi oshiriladi…

Fin tajribasiga asoslab ishlangan oxirgi darsliklar haqida hozir yozmayman, unga bahoni mutaxasislar allaqachon berib bo‘ldi va bu darsliklar bugun takror qayta ishlanish jarayonida. O‘qituvchi, o‘quvchi, ta’lim tizimi uni qabul qilmadi shekilli-da.

Xulosa

Sal cho‘zvordim, aytmoqchimanki, bizning hukumat ishlarida hech narsa uzoqni, hech qursa ikki yilni ko‘zlab, strategiya bilan qilinmaydigandek. Buni boshqa o‘nlab misollar qatorida yuzlab mutaxassislarning yillab tayyorlagan darsliklari bir kishining manfaati, aralashuvi va media kuchi bilan paydo qilgan buzuq muhit orqali to‘xtatib qo‘yilganida yana bir bor ko‘rdik. Mana endi o‘sha odam tizimdan chetlatilganda na bepul ijara, na ta’limda fin tizimi va na avvalgi darsliklar qolmoqda. Xo‘sh, qani sifatli darslik, qani ta’limda fin tizimi, qani bepul ijara? Nahotki, shunchalik ojiz, rejasiz bizning hukumat?!

Men hali avtohalokatlar sabab qilinib, haydovchilik guvohnomasini olish tizimi monopollashtirilgani, buning uchun OAV va blogerlardan qanday foydalanilgani, bozorga halol tadbirkorlik orqali kirmoqchi bo‘lganlar yo‘li qanday usullarda to‘silgani masalasiga kirmayapman.

P/S: Aytib qo‘yay, post buyurtma asosida va bo‘lib ham shu kunlarda darslikchiga qarshi davom etayotgan ommaviy hujumlar doirasida yozilayotgani yo‘q. Men bunday kir ishlarga aralashmayman. Men shuningdek, butun boshli mamlakat poytaxtida insonga qilingan suiqasdni qoralayman hamda tergov jamoatchilika ochiq bo‘lishi, uning tashkilotchisi kim bo‘lishidan qat’i nazar jazolanishi tarafdoriman. Shunchaki, bu o‘yinlardan jabr chekadigan o‘quvchi-yu, zahmatkash o‘qituvchilarga achinaman. Shu xayollarimni bildirib qo‘ymoqchi edim. Xayrli tun.

@haqiqatdaIlyos

"Maxsus operatsiya" davom etmoqda

Jurnalist Ilyos Safarov yuqoridagi postlarda (1, 2) darsliklarga ijara tizimining yoʻq qilinishi va qayta joriy qilinishi orasida kechgan hamda "Finlyandiya standartlari asosida", "fin tajribasi asosida", keyinchalik "4K" deyilgan va affillangan nashriyot yaratgan darsliklar bilan bogʻliq voqealar xronologiyasini ancha batafsil tasvirlagan.

Umuman, fikri ojizimcha, "fin darsliklari" voqealari, yangi Oʻzbekiston tarixidagi eng ustomonlik bilan amalga oshirilgan "maxsus operatsiya"lardan biri sifatida tarixda qolsa kerak. Chunki aslida Finlyandiyaga ham, uning taʼlim standartlariga ham aloqasi boʻlmagan, yaratilishi Navoiy-30da boshlangan va turli kvartiralar-u ofislarda davom ettirilgan darsliklarni "mana shular finlarning standardi asosida, shularni joriy qilsak hammasi zoʻr boʻladi" degan iddao bilan chiqish, nainki iddao bilan chiqish, balki eng katta minbarlardan tortib vazirlikning matbuot xizmatigacha bu iddaoni takrorlashi, hatto parlament hujjatlarigacha-da kirishi - va butun boshli davlatni, tizimni oldindan xalqaro tashkilotlar bilan hamkorlikda ishlab chiqilgan, davlat rahbarining hujjati bilan tasdiqlangan va bir maromda joriy qilinayotgan tizimdan voz kechishiga olib kelish - bularning hammasi "xamirdan qil sugʻurganday" bajarilganiga qoyil qolmay iloj yoʻq.

Va Ilyos Safarov toʻgʻri eʼtibor qaratdi - bularning hammasi davlatning ojizligini, aniq bir strategiyasi yoʻqligini, bor boʻlsa ham pul va qudratga ega istagan shaxs hamma narsani oʻzi istagan oʻzaniga burib yuborishi mumkinligini koʻrsatdi. Va "mustaqil" deya oʻzini koʻrsatadigan medialar va ijtimoiy tarmoqlarda katta auditoriyalarga ega kanallarning "jilovi" bir qoʻlda toʻplanishi davlat uchun nechogʻli xatarli ekanini koʻrsatdi.

Eng achinarlisi - "maxsus amaliyot" davom etmoqda. Faqat boshqa nom bilan va balki, boshqa rejissyorlar boshchiligida. Lekin, masalan, oʻsha nashriyot ishtirokida. "Dasturlarni takomillashtirish" va "Singapur tajribasi" degan iddaolar bilan.

Biz oʻz xatolarimizdan saboq chiqara olmaydiganlardanmiz.

Agar birinchisida (OAVlarga sovetcha qarashda) ommaviy axborot vositalari shunchaki "rasmiy" ovozlarni kuchaytirish uchun mikrofon sifatida qaralsa, ikkinchisida (demoktarik davlatlarda OAVning roli va maqsadiga bo'lgan qarashlarda) ular o'z ovoziga ega. Va bu ovoz axborot oqimini nazorat qilishga odatlangan hukumatlarning jig'iga tegmoqda.

The Diplomat nashrining o'tgan hafta voqealari va bu voqealardan keyin Bosh prokuraturaning ogohlantirishidan ilhomlanib yozgan maqolasi qisqacha mazmunini o'zbek tilida bu yerda, ingliz tilida to'liq matnini bu yerda o'qish mumkin.

"Prezident, ijod va ixtisoslashtirilgan maktablarga ajratilgan mablag‘larning o‘ta yuqoriligi esa nafaqat xususiy va davlat ta’lim muassasalari o‘rtasida, balki davlat ta’lim tizimida ham tengsizlikning ortib borayotganini ko‘rishimiz mumkin.

Bu esa O‘zbekistonda har bir o‘quvchi sifatli ta’lim olish imkoniyatlarini cheklashi tabiiy hol. Buning natijasida, iqtisodiy jihatdan nochor oilalarda yashovchi bolalar sifatli ta’limdan mosuvo bo‘lishi mumkin. Chunki, Prezident, ijod va ixtisoslashtirilgan maktablarda tahsil olish uchun bolalar ma’lum bir mablag‘lar evaziga alohida qo‘shimcha darslarda, repetitorlarda tahsil olib kelayotgani hech kimga sir emas.

Shu sababli, hukumat tabaqalashgan ta’lim tizimidan voz kechib, O‘zbekiston hududida barcha bolalarga bir xil sifatli ta’lim berilishini ta’minlash uchun zarur choralarni ko‘rishi lozim. Sifatli ta’lim va yaxshi sharoitlar faqatgina kam sonli o‘quvchilar uchun emas, balki har bir o‘quvchi uchun umumiy va ochiq bo‘lishi zarur".

Yuqoridagi fikrlar "Xalq ta'limi info" nashridagi Ulug'bek Po'latovning maqolasidan olindi.

Rasmiy nashrlar, xususan, asosan, vazirlik va vazir PRi bilan shug'ullanuvchi nashrlarning ham vazirlik ta‘limdagi davlat siyosati darajasiga ko'targan tengsizlik va tabaqalashtirish muammosiga e'tibor qarata boshlagani quvonarli hol.

Ta'limda diskriminatsiiya - o'quvchilarni "iqtidorli" va "iqtidorsiz"larga ajratish va shunga ko'ra "biz iqtidorli deb hisoblaydiganlarga - hamma narsa, iqtidorsiz deb hisoblaganlarimizga esa - kulchaning teshigi" siyosatini davlat siyosati darajasiga ko'targan Maktabgacha va maktab ta'limi vazirligi "samarasiz xarajatlarni optimallashtirish", "davlat byudjeti mablag'laridan samarali va oqilona foydalanishni ta'minlash" maqsadida "oddiy" maktablarda laborant lavozimlarini qisqartirishga buyruq bergan. Xuddi shu vazirlikning buyrug'i bilan "ixtisoslashtirilgan va ijod maktablarida o'quv jarayonlarini takomillashtirish, dars jarayonlarini laboratoriya mashg'ulotlai orqali yanada chuqurroq va mustahkam o'rganishni ta'minlash maqsadida" bu maktablarda laborant lavozimi joriy qilingan.

"Demak, vazirlikning pozitsiyasidan kelib chiqadigan bo'lsak, ixtisoslashtirilgan va ijod maktablarida dars jarayonlarini laboratoriya mashg'ulotlari orqali chuqur o'rganish katta ahamiyatga ega, lekin oddiy maktablar uchun buning zarracha ahamiyati yo'q. Bu hol oddiy maktab o'quvchilari uchun diskriminatsiya emasmi?"

- degan savolni qo'yadi bu haqda xabar bergan "Xalq ta'limi info" nashri.

Ha, bu diskriminatsiya va bu diskriminatsiya kecha yoki bugun boshlangani yo'q. Bu diskriminatsiyani Maktabgacha va maktab ta'limi vazirligi ongli ravishda bir necha yildan beri olib bormoqda. 10 mingdan ziyod maktablar va ularda tahsil olayotgan millionlab o'quvchilar buguni va kelajagiga mas'ul vazir bo'lib tayinlanishidan oldin Prezident ta'lim muassasalari agentligi rahbari sifatida "bir hovuch" tanlangan va hamma sharoitlar muhayyo qilinadigan maktablarni boshqargan Hilola Umarova "oddiy" maktablarda o'qiydigan "iqtidorsiz" bolalardan fizika, kimyo yoki biologiyaga qiziqadigan, bu sohalarni o'zlashtirib, kelajakda mamlakat rivojiga hissa qo'shadigan o'quvchilar chiqishi gumon va ularga ortiqcha mablag' sarflashning hojati yo'q deb hisoblaydi shekilli. Balki, vazir va uning maslahatchilari nazdida, "oddiy" bolalar aksar hollarda hatto hojatxonasi va boshqa elementar sharoitlari yo'q "oddiy" maktablarga borayotganiga ham shukr qilishi kerakdir?

Darvoqe. "Davlat byudjeti mablag'laridan samarali va oqilona foydalanish" haqida qayg'urayotgan vazirimiz nega hali o'quv dasturlarining tayini yo'q bir sharoitda monopol nashriyot tomonidan har yili darsliklarning yangilanishiga trillionlar ajratilayotganiga yoki xorijdan falon pulga o'qituvchilarni jalb qilish darajada o'zini oqlayotganiga, yoki to'garaklar tashkil qilish bir necha yildan beri o'qituvchilarning "pedagogik yuklama"siga kiritilgan bir paytda byudjet loyihasida yangi xarajat moddasi qayerdan kelib qolganiga izoh bermagan.

Taʼlimda tenglikni taʼminlash nima uchun muhim?

* Izoh: bu yerda "tenglik" deganda "equity" - barcha oʻquvchilarga oʻz qobiliyatlarini yuzaga chiqarish uchun teng (adolatli) sharoitlar yaratish nazarda tutilgan.

Oʻylashimiz mumkin: "oddiy" maktablarda oʻquvchilar oʻqimaydi, quloqsiz, hech narsaga qiziqmaydi va hokazo, "iqtidorli"larni ajralib olib alohida oʻqitish, ularga oʻqish uchun sharoitlar yaratib berish maqbul yechim, deb. Yoʻq, bu maqbul yechim emas. Nima uchunligini oʻylab koʻring. Bu boradagi oʻz fikrlarimni keyinroq yozaman.

Illyuziya prioriteri

Ijtimoiy tarmoqlarda taʼlimdagi diskriminatsiya sabablari boʻyicha muhokamalarda shunday qiziq fikrga koʻzim tushdi:

"Menimcha, masalaning ildizi boshqa tomonda.

Hukumat olib borayotgan siyosati va islohotlari sifatli va samarali ekanligiga avvalo o’zini, keyingi o’rinda jamiyatni ishontirgisi keladi. Bu avtoritar hokimyatlarga xos tabiat.

Tabaqalashtirilgan ta’limni tashkil etish va jamiyatdagi umumiy o’quvchilar sonining 1% ni qamrab oluvchi o’quvchilar misolida hukumat olib borayotgan ta’lim islohotlari zo’r ekanligi haqida illuziyalar yaratish Hilola Umarova zimmasidagi asosiy prioritet bo’lsa kerak".

Balki bu fikrda ham jon bordir. Avtoritar hukumatlar "Potyomkin qishloqlari"ni, "vitrina" joylarni yaxshi koʻrishadi. Chunki bunday "vitrina"lar, ularning nazdida, "olib borilayotgan islohotlar"ning samarali ekanligini koʻrsatadi. Shuning uchun kazo tashriflar uchun tanlanadigan maktablarni koʻrib naq "ertak" devorasan kishi. Lekin bu ertak aslida roʻyo ekanligi, 1% uchun yaratilgan ertak evaziga 99% (deyarli) hamma narsadan mahrum ekanligi bilan ishlari yoʻq.

Qoʻshilaman: bunday diskriminatsiya (bunday illyuziya) badali hali juda qimmat boʻladi.

P.S. Lekin vazirning maqsadi oʻsha 1% maktablar evaziga illyuziya yaratish boʻlsa, buni ham ochiqlashi kerak, nazarimda. Shunda ortiqcha savollar bilan qiynamasdik. Balki, hali Oliy Majlisda oʻz harakatlar rejasini taqdim etayotganda bu haqida ham biror narsa der?

Mashhur yozuvchi Herbert Uellsning "Dunyolar urushi" asari asosida ishlangan audiospektakl tinglovchilar orasida sarosimaga sabab boʻlgani, ular haqiqatdan ham Yerga Marsliklar hujum qilyapti, deb oʻylaygani haqida eshitganmisiz?

Umuman, nazarimda, audiospektakl - sanʼatning alohida, oʻziga xos yoʻnalishi. Audiospektaklda asar gʻoyasi tinglovchiga faqat ovoz, musiqa va tovush effektlari yordamida yetkaziladi. Mahorat bilan ishlashgan audiospektaklni eshitish jarayonida asarni "his qilasiz", qahramonlar bilan birga "yashaysiz".

"Mutolaa" ilovasida yangi rukn (toʻplam) paydo boʻldi. Bunda MTRKning noyob xazinasi - nodir ovoz sohiblari ishtirokida yaratilgan audiospektakllar (yoki, boshqa terminologiya bilan aytganda, radiopostanovkalar) jamlangan. Tavsiya qilaman.

Umuman, nazarimda, oxirgi yillarda Oʻzbekiston intellektual hayotida ikkita katta va muhim voqea sodir boʻldi. Shulardan biri - "Mutolaa". (Ikkinchisi haqida keyinroq yozaman). "Mutolaa"dagi "toʻplamlar" ham loyiha mualliflarining oʻziga xos yangiligi boʻldi - kitobxonning (tinglovchining) qiziqishiga, yoshiga mos kitoblarni ilova oʻzi tavsiya qilib turadi.

Loyiha mualliflariga yaqin orada "Audible", "Bookmate" singari jahonning yirik kitob ilovalari yaratayotgan original loyihalar (audiospektakllar, grafik romanlar, toʻplamlar va hokazo) darajasiga chiqishni tilab qolaman.