🔵 بدون اغماض، آیهٔ ۳۴ سوره نساء یکی از پرمناقشه‌ترین آیات قرآن است که تا کنون با تفاسیر متنوع و متکثری مواجه شده است: «الرِّجَالُ قَوَّامُونَ عَلَى النِّسَاءِ بِمَا فَضَّلَ اللَّهُ بَعْضَهُمْ عَلَىٰ بَعْضٍ وَبِمَا أَنفَقُوا مِنْ أَمْوَالِهِمْ ۚ فَالصَّالِحَاتُ قَانِتَاتٌ حَافِظَاتٌ لِّلْغَيْبِ بِمَا حَفِظَ اللَّهُ ۚ وَاللَّاتِي تَخَافُونَ نُشُوزَهُنَّ فَعِظُوهُنَّ وَاهْجُرُوهُنَّ فِي الْمَضَاجِعِ وَاضْرِبُوهُنَّ...»
✔️ این آیهٔ سورهٔ نساء، به ویژه عبارت «وَاللَّاتِي تَخَافُونَ نُشُوزَهُنَّ» در تفاسیر و آثار فقهی جریان اصلی اسلامی، عموما به‌گونه‌ای تفسیر شده که به شوهر اجازه می‌دهد در صورت «نشوز» همسر خود را مورد ضرب قرار دهد. با این حال ردی در تاریخ تفسیر این آیه وجود دارد که نشان می‌دهد این برداشت تنها تفسیر مستدل آیه نبوده و تشویش در مورد این تفسیر رایج در تمامی تاریخ سنت تفسیری دیده می‌شود. به عبارتی بر خلاف تصور عمومی، اعتراض به این برداشت رایج از آیه، مختص عصر مدرن نیست و مفسرین و علما در طول تاریخ، تفاسیر و بحث‌های متفاوتی را ارائه کرده‌اند.
✔️ثاقب حسین، استادیار دانشگاه لویولا مری‌مونت و فارغ‌التحصیل دانشگاه آکسفورد، در پژوهشی مفصل و چندساحتی توانست این آیه را از منظرهای مختلف و در پرتو یهودیت ربانی فهم و بررسی کند. نتیجه تلاش‌های این پژوهشگر برجسته در قالب مقاله‌ای مفصل با عنوان «بخت تلخ همسر سرکش: برتری، اطاعت و تنبیه در آیه ۳۴ سوره نساء» در سال ۲۰۲۱ منتشر شد.
✔️ اگرچه ارزشمندی مسیر پژوهشی ثاقب حسین به دلایل مختلفی همچون تواضع پژوهشگر نسبت‌به پژوهش‌های پیشین خود واضح و برجسته است، اما می‌توان به اهمیت پژوهش او از حیث روش‌شناختی نیز اشاره کرد. «کلمه» در «متن» معنا می‌یابد و متن در ساختارهای ادبی، اجتماعی و فرهنگی‌اش؛ این پژوهشگر نیز با تکیه بر اهمیت بافتار ادبی آیه و فهم دقیق آن برای کاهش خوانش‌های سلیقه‌ای، فارغ از تفاسیر و آثار فقهی به‌دنبال رد پایِ کلمهٔ نشوز –این اصطلاح پربحث و مناقشه‌برانگیز- و کاربرد آن در ساختارهای تازهٔ دیگری می‌گردد: سایر آیات قرآن، شعر دوران جاهلی، شعر متقدم اسلامی، دیگر آثار ادبی قرون اولیه اسلامی و مکتوبات متقدم حدیثی.
✔️ او همچنین نشان داد که فهم‌های بدیلی از جنبه‌های مختلف آیهٔ ۳۴ سورهٔ نساء در قرون اولیهٔ اسلامی و به واسطهٔ برخی احادیث رواج داشته که از سنت فقهی و تفسیری فاصله دارند و در عین حال به برداشت طرح شده در این مقاله بسیار نزدیک‌اند. دنبال‌کردن کلمه «نشوز» در یک بافتار ادبی وسیع‌تر، پایانِ کارِ این پژوهشگر نیست. او رابطهٔ بین این آیه را با مرتبط‌ترین پیشینهٔ مرتبط با آن در ادبیات پساعهدینی، بررسی می‌کند که حول حکم فقهی یهودیت ربانی دربارهٔ سوتاه یا همسر مشکوک به زنا است. ثاقب حسین در این مقاله نشان می‌دهد که میان احکام مرتبط با همسر متهم به نشوز و سوتاه ربانی هم‌پوشانی قابل توجهی وجود دارد که احتمالا نشان‌دهندهٔ اشارهٔ هر دوی آنها به یک مسئله است.
▶️مشاهدهٔ نسخهٔ کامل با زیرنویس فارسی در یوتوب و آپارات انعکاس
✔️ ثاقب حسین که قبل‌تر ترجمهٔ کامل فارسیِ مقاله او با همت گروهی از همراهان انعکاس منتشر شده، در چهارمین مدرسه تابستانی انعکاس نیز حضور دارد. او ارائه‌ای درباره بینامتنیت قرآن و عهدین خواهد داشت که انتظار می‌رود همچون پژوهش‌های او پرنکته و بدیع باشد.
📎 نسخهٔ الکترونیک ترجمهٔ کامل فارسی مقالهٔ ثاقب حسین با عنوانِ:
«بخت تلخ همسر سرکش: برتری، اطاعت و تنبیه در آیهٔ ۳۴ سورهٔ نساء»
سومین اثر از فروست «انعکاس ادبیات»، به ترجمهٔ این مقاله از ثاقب حسین، استادیار کنونی دانشگاه لویولا مری‌مونت و فارغ التحصیل از دانشگاه آکسفورد، دربارهٔ معنای اصطلاح «نشوز» در قرآن، اختصاص یافته است. جدا از عنوانِ متفاوت این مقاله که رویکرد پژوهشگر را در ارائهٔ خوانش‌های نو و بدیع نشان می‌دهد، ساختار و مسیر پژوهشی او در خودِ مقاله نیز از وجوه مختلف همچون شیوه‌های روش‌شناختی، لحن و زبان و... موردتوجه است.
این مقاله که در سال ۲۰۲۱ در مجلهٔ مطالعات قرآنیِ دانشگاه ادینبرا انتشار یافت، با همت جمعی از شرکت‌کنندگان و همراه مدرسهٔ انعکاس به فارسی برگردانده شد تا با سهولت بیشتری در دسترس پژوهشگران فارسی‌زبان در سراسر دنیا و همهٔ علاقه‌مندان این حوزه قرار بگیرد.
به‌ثمرنشستن این تلاش جمعی، نتیجهٔ همراهی بسیاری از دوستان در ترجمه، ویرایش، صفحه‌آرایی، انتشار و بازنشر است که قدردانِ همهٔ آنها هستیم (اسامی آنها در صفحهٔ دوم مقاله آمده است)؛ به‌ویژه ساجده گودرزی که بیشترین سهم را در به ثمر رسیدن ترجمه و ویرایش آن برعهده داشت.
🔵ویدئوی ارائهٔ این مقاله را به همراه چکیده‌ای از آن در لینک زیر ببینید.
⭐️ اصل مقالهٔ حاضر با نشانی زیر قابل دستیابی و ارجاع است: Hussain, Saqib (2021). “The Bitter Lot of the Rebellious Wife: Hierarchy, Obedience, and Punishment in Q. 4:34”,Journal of Qur’anic Studies 23:2, 66-111.
🟥 انتشار کتاب «روایت حدیث و مذهب‌گرایی: الجامع الصحیح بخاری و الکافی کلینی در علم حدیث اهل سنت و شیعه دوازده امامی»
😀 حُسام عوف(پژوهشگر دانشگاه توبینگن)
🔵اطلاعات کتابشناختی: Ouf, Hossam (2024). Hadithüberlieferung und Konfessionalität: Al-Buḫārīs al-Ǧāmiʿ aṣ-ṣaḥīḥ und al-Kulaynīs al-Kāfī in den sunnitischen und zwölferschiitischen Hadithwissenschaften. Berlin, Boston: De Gruyter. https://doi.org/10.1515/9783111549705 .
✍️ معرفی کتاب: این پژوهش به این می‌پردازد که آیا و چگونه روایت حدیث و مذهب‌گرایی در علم حدیث اهل سنت و شیعه دوازده امامی بر یکدیگر تأثیر گذاشته‌اند. این سؤال به شیوه‌ای توصیفی و تطبیقی با استفاده از دو مجموعه حدیثی "الجامع الصحیح" بخاری (م. ۲۵۶) و "الکافی" کلینی (م. ۳۲۹) مورد بررسی قرار می‌گیرد. این پژوهش بررسی می‌کند که آیا اعتقادات مذهبی این دو دانشمند عوامل تعیین‌کننده‌ای برای بررسی و جمع‌آوری احادیث آنها بوده است. علاوه بر این، این اثر به نقد متقابل علمای اهل سنت و شیعه دوازده امامی نسبت به مجموعه و نویسنده مقابل می‌پردازد. بنابراین، مذهب چه نقشی در پذیرش این دو مجموعه (تا به امروز) داشته است؟ یک تفاوت اساسی بین این دو گرایش مذهبی در روایت حدیث وجود دارد: چه کسی به عنوان شاهدی مشروع برای بیانات پیامبر محسوب می‌شود؟ چه کسی واسطهٔ بین پیامبر (یعنی دوره وحی) و کل جامعهٔ مسلمان پس از او است؟ پاسخ‌های متفاوت به این سؤال، تحولات مربوط به روایت حدیث و در نتیجه الهیات مربوطه را تعیین می‌کند.
فصل اول کتاب، مقدمه‌ای بر بحث است که اهداف، روش‌شناسی و ساختار کار را تشریح می‌کند، فصل دوم به ارزیابی و تفسیر احادیث با توجه به مبانی الهیاتی آنها می‌پردازد. این فصل شامل بحث‌هایی در مورد روایات کلیدی مورد اختلاف بین شیعه و سنی، مانند واقعهٔ سقیفه، حدیث غدیر خم و حدیث ثقلین است. فصل سوم به مقایسهٔ تصویر بخاری و کلینی و مجموعه‌های آنها در ادبیات سنی و شیعه اختصاص دارد، در حالی که فصل چهارم به انتقادات درون‌فرقه‌ای و برون‌فرقه‌ای به این دو دانشمند می‌پردازد.
فصل پنجم به بررسی نقش بخاری و کلینی در تأیید عدالت صحابه و عصمت امامان می‌پردازد. این فصل به یکی از تفاوت‌های اساسی بین دو گرایش مذهبی می‌پردازد: چه کسی به عنوان شاهد مشروع وحی پیامبر محسوب می‌شود و چه کسی واسطه بین پیامبر و جامعه مسلمان پس از اوست؟ این کتاب نشان می‌دهد که مفاهیم "عدالت صحابه" و "عصمت امامان" نشان‌دهندهٔ پیامبرشناسی‌های مختلف هستند و برداشت‌های خاصی از روایت و اهمیت الهیاتی آن را به وجود می‌آورند.
در نهایت، فصل ششم به نتیجه‌گیری تحقیق و ارائه پیشنهاداتی برای تحقیقات آینده می‌پردازد. این کتاب با ارائه یک دیدگاه جامع و مقایسه‌ای، به درک عمیق‌تر تفاوت‌ها و شباهت‌های روایت حدیث در سنت‌های سنی و شیعی کمک می‌کند. این اثر مساهمتی مهم و ارزشمند در تحقیقات تطبیقی اسلامی، به ویژه در توسعهٔ مفاهیم و رویکردهای پژوهش تطبیقی حدیث است و می‌تواند منبعی ارزشمند برای محققان و دانشجویان مطالعات اسلامی باشد.
⭐️ چکیده: قرآن و بایبل به طور قابل توجهی در تعدادی از شخصیت‌ها، داستان‌ها و آموزه‌های اخلاقی اشتراک دارند. این نشان می‌دهد که قرآن در جهان گسترده‌تر گفتمانی «بایبل» در اواخر دوران باستان وارد گفت‌وگوی فعال شده است؛ یا به عبارت دیگر، به نظر می‌رسد قرآن سطح خاصی از آشنایی با بایبل را از سوی مخاطبان مورد نظر خود فرض کرده است. اما این کدام ورژن بایبل و یا بایبل متعلق به چه گروهی است؟ در این ارائه، جان ریوز، پیامدهای آنچه این فرض می‌تواند برای درک تاریخی ما از پس‌زمینه اجتماعی و فرهنگی که قرآن در آن ظهور کرد و شکوفا شد داشته باشد را بررسی خواهد کرد.
⭐️معرفی: جان سی. ریوز استاد پیشکسوت مطالعات بایبلی از سال ۱۹۹۶، استاد بلومنتال مطالعات یهودی و استاد مطالعات دینی در گروه مطالعات دینی دانشگاه کارولینای شمالی در شارلوت بوده است. او از نخستین محققان بایبلی است که با رویکرد آکادمیک و با دانش عمیق از سنت‌های اسلامی و بایبلی به مطالعهٔ دیالوگ قرآن با کتاب مقدس پرداخت و در این راستا مجموعه مقالاتی را از محققان برجسته با عنوان «بایبل و قرآن: مقالاتی در بینامتنیت نصّی» گرد هم آورد و در انتشارات انجمن مطالعات بایبلی (SBL) در سال ۲۰۰۱ منتشر کرد. بخش عمده‌ای از آثار او سنت‌های گروه‌های اقلیت در دسته‌بندی‌های متعارف فرق را کاوش می‌کند و به بررسی همپوشانی‌ها و اشتراکات قابل‌تشخیص در میان عده زیادی از فرق و متون اقلیت در ادیان خاور نزدیک می‌پردازد.
▶️این برنامه به طور زنده از طریق صفحات انعکاس در یوتوب (به زبان انگلیسی) و آپارات (ترجمه همزمان فارسی) پخش خواهد شد و شرکت در آن برای عموم آزاد است.
📎 نسخهٔ الکترونیک ترجمهٔ فارسی مقالهٔ «رسم قرآن چه زمانی تثبیت شد؟ - بخش دوم» نیکلای ساینای
چهارمین شماره از فروست «انعکاس ادبیات» به دومین بخش از مقالهٔ نیکلای ساینای اختصاص یافته است. این مقالهٔ دو بخشی در سال ۲۰۱۴ در دو شمارهٔ پیاپی از بولتن مدرسه مطالعات شرقی و آفریقایی (دانشگاه لندن) منتشر شده است. ترجمهٔ گروهی این اثر به همت جمعی از مترجمان و ویراستاران به انجام رسیده است. ترجمۀ بخش اول مقاله را از اینجا بخوانید. اثر حاضر، ترجمۀ بخش دوم مقاله است.
🖋 نیکلای ساینای به مناسبت ترجمهٔ فارسی این اثر توسط انعکاس، مقدمه‌ای اختصاصی بر آن نگاشته است. ترجمهٔ این مقدمه را در اینجا و متن انگلیسی و ترجمهٔ کامل آن را با ارجاعات در همین فایل بخوانید.
💬 چکیده: بخش دوم این مقاله به مرور استدلال‌هایی می‌پردازد که علیه فرضیهٔ شکل‌گیری رسم قرآن در زمان عبدالملک مروان اقامه شده‌اند. نتیجه‌گیری این بخش این است که تا زمانی که هیچ عبارت قرآنی با ویژگی‌های سبکی و اصطلاحی متمایز، به‌طور قانع‌کننده‌ای در بستر آخر قرن اول هجری قرار نگیرد، تاریخ‌گذاری رسم قرآن (به استثنای برخی ویژگی‌های املایی) به سال ۶۵۰ میلادی / ۳۰ هجری یا قبل از آن باید به‌عنوان دیدگاه پیش‌فرض ما باقی بماند. ساینای برای این نتیجه‌گیری به انتساب متفق‌القول رسم استاندارد به عثمان و بعضی استدلال‌های نقد متنی استناد می‌کند. همچنین، او برخی ویژگی‌های درونی قرآن (عدم تطابق با تاریخ اسلام پس از ۳۰ هجری، فقدان چارچوب روایی و نبود هنجارسازی زبانی) را نیز به عنوان دلیلی به نفع نتیجه‌گیری خود ارائه می‌کند.
⭐️ اصل مقالهٔ حاضر با نشانی زیر قابل دستیابی و ارجاع است: Sinai, Nicolai (2014). "When did the consonantal skeleton of the Quran reach closure? Part II". Bulletin of the School of Oriental and African Studies,77(3), 509–521.
🔗 اطلاعات کتابشناختی ترجمه: ساینای، نیکلای (۱۴۰۳). «رسم قرآن چه زمانی تثبیت شد؟ - بخش دوم» (حامد علیا، مترجم.). ویراست اول. مجموعه آنلاین «انعکاس ادبیات» (https://t.me/inekas/514).
ترم پاییز ۱۴۰۳ از مدرسهٔ زبان‌شناسی و زبان‌های سامی، با عنوان مدرسهٔ پاییزهٔ زبان‌های کتاب مقدس از پنجم مهرماه توسط انعکاس و مرکز دین‌پژوهی حنیف برگزار خواهد شد.
مدرسه پاییزه، شامل دوره آموزش زبان عبری کتاب مقدس، متن‌خوانی عبری کتاب مقدس، زبان سریانی، زبان یونانی و دستور تاریخی زبان عربی است.
⬇️ طول دورهٔ زبان سریانی و عبری هشت جلسه، دستور تاریخی زبان عربی ده جلسه و زبان یونانی دوازده جلسه خواهد بود.
در مقدمۀ کتاب از قول چیس رابینسون آمده است که مورخان اسلام نخستین به دو اردوگاه دسته‌بندی می‌شوند: اردوگاهاول جایگاه آن دسته از مورخانی است که مصمم هستند خطوط کلی وقایع دوران زندگی پیامبر را مشخص کنند و از امکان تصفیهٔ موفقیت‌آمیز لایه‌های اساطیری متأخر از زندگی او و نیل به حقایق خام تاریخی اطمینان دارند. در اردوگاهدوم مورخان مدرنی حضور دارند که به عقیده‌شان صرفاً می‌توان خاطرات برجای مانده از گذشته در نزد مسلمانان را مرتب و غربال کرد و نهایتاً آنچه دردسترس خواهد بود، هرچه‌قدر هم که کهن باشد، بازنمایی‌های «داستانی» گذشته است که نخبگان برای ساخت حافظهٔ فرهنگی جوامع خود و در نتیجه حفظ و شکل‌دهی هویت جوامع مسلمان بعدی آنها را ساخته و پرداخته‌اند. نتیجه آنکه نمی‌توان از حصار ذهن سازندگان این روایات پلی به واقعیت‌های تاریخی زد.
⭐️خطر مواجههٔ غلط با سیره‌نگاری‌ها
به نظر آنتونی اگر منابع به مجموعهٔ سیره‌نگاری‌های اسلامی محدود باشد، ادعای مورخان اردوگاه دوم چندان بیراه نیست. بسیاری از محتویات این کتب بیش از آن که دربردارندهٔ «حافظهٔ تاریخی» باشند، در واقع «الهیات روایی‌شده» هستند. ناتوانی در شناخت این ماهیت کتب سیره‌نگاری منجر به اشتباهات فاحش تاریخی خواهد شد. در چنین بافتی تاریخ دیگر تاریخ نیست؛ بلکه قالبی است برای انتقال و ترویج آموزه‌های کلامی، فرقه‌ای، قبیله‌ای و سیاسی گروه‌های مختلف.
⭐️راه حل پیشنهادی: گسترش پایگاه داده
بر خلاف تصور سنتی، منابع ما برای شناخت محمد تاریخی منحصر به کتب سیره و مغازی نیستند. منابع اصلی محققان مدرن برای بازشناسی شخصیت تاریخی پیامبر اسلام به چهار دستهٔ زیر تقسیم می‌شوند:
۱. قرآن ۲. کتیبه‌ها، نسخه‌های خطی و شواهد باستان‌شناختی ۳. گزارش‌های غیراسلامی معاصر و یا نزدیک به معاصر از ظهور اسلام که عمدتاً به زبان‌های ارمنی، یونانی و سریانی نوشته شده‌اند ۴. منابع مکتوب عربی دربارهٔ پیامبر که عمدتاً، اما نه منحصراً، در سنت سیره‌نگاری حفظ شده‌اند.
⭐️هدف نویسنده از نگارش کتاب
آنتونی می‌گوید این اثر با دو هدف اساسی نوشته شده است: اول، ارائهٔ روشی برای مطالعهٔ تطبیقی کهن‌ترین منابع عربی در زمینهٔ سیرهٔ نبوی همگام با منابع دسته‌اولی چون قرآن و گزارش‌های غیراسلامی متعلق به قرن هفتم و هشتم میلادی و نشان دادن این که چگونه چنین مطالعه‌ای می‌تواند منابع سیره را احیا کند؛ و ثانیاً، روشن کردن شرایط تاریخی و جریان‌های فکری‌ای که موجب پیدایش سنت سیره و مغازی به عنوان ژانری مجزا از ادبیات عربی در اواخر قرن هفتم و قرن هشتم میلادی شد.
⭐️معرفی بخشهایکتاب
🔵بخش نخست در این بخش، نویسنده به سراغ منابعی می‌رود که پیش از آغاز سنت سیره‌نگاری نوشته شده‌اند و دربردارندهٔ اطلاعاتی دربارهٔ پیامبر اسلام هستند. مطالعهٔ تطبیقی ادبیات مسیحی باستان متأخر و همچنین منابع کهن اسلامی، بخش عمدهٔ این فصل از کتاب را به خود اختصاص می‌دهد. مواردی از این دست نشان می‌دهند که مطالعهٔ توأمان منابع معاصر غیرعربی و سیره‌نگاری‌های اسلامی می‌تواند تصویری قابل‌اتکا، هرچند غیرجزئی، از محمد تاریخی به ارمغان بیاورد.
🔵 بخش دوم این بخش روایتی است از سرآغاز ادبیات نوشتاری سیرهومغازی در اواخر دورهٔ اموی و اوایل خلافت عباسی. چنانکه در بخش دوم نشان داده می‌شود، سیره‌نگاری اسلامی از بدو تولد از سوی دستگاه خلافت اموی و عباسی راهبری می‌شده است.
🔵 بخش سوم بخش پایانی کتاب کوششی است برای پاسخ به این پرسش که دستگاه خلافت از سنت سیرهومغازی چه می‌خواست و این خواسته‌ها را از چه طریقی محقق می‌کرد؟ از نگاه نویسنده انگیزهٔ اصلی دستگاه خلافت از پایه‌گذاری سنت سیره‌نگاری تأمین مشروعیت حکومت نوپای اسلامی و تهیهٔ مبنایی فکری برای توجیه اقدامات حاکمیتی از جمله فتوحات بوده است. در این بخش نشان داده می‌شود که نخبگان حکومتی برای ساخت چنین بنایی مواد خام را از سنت شفاهی برجای‌مانده از حافظهٔ جمعی مسلمین و قرآن برگرفتند، اما این مصالح خام را با الهام از گفتمان امپراطوری‌های دورهٔ باستان متأخر یعنی امپراطوری ساسانی و بیزانس تصفیه کردند، بازخوانی نمودند و به آن سروشکلی یکپارچه دادند.
🔵 در نهایت کتاب با نگاهی به چشم‌انداز مطالعات در باب سیرهٔ نبوی و جایگاه سنت سیرهومغازی در آیندهٔ این رشته به پایان می‌رسد.
▶️ مشاهدۀ نسخۀ کامل ارائه (۴۹ دقیقه) با زیرنویس فارسی اختصاصی در یوتوب انعکاس
آنتونی در این ارائه، به بررسی این موضوع می‌پردازد که چگونه خوانش‌های انتقادی منابع غیرمسلمان و مسلمان در کنار هم می‌تواند جان تازه‌ای به مطالعه تاریخی زندگانی محمد[ص] و تحولی که پیام او در جهان ایجاد کرد، ببخشد. او نشان می‌دهد که چگونه با قرار دادن این منابع در بافتار تاریخی فکر و فرهنگ دوران باستان متأخر، می‌توان ارزیابی تازه‌ای از منابع اولیه زندگی محمد[ص] داشت. همچنین این مساله را می‌کاود که چه بینش‌های جدیدی را می‌توان از بررسی سنت‌های چندلایه‌ای پیرامون زندگی ایشان به دست آورد. شون آنتونی در این ارائه، مدل مرسوم در میان پژوهشگران سیره را نادرست می‌داند و مدلی جایگزین پیشنهاد می‌دهد که به ما کمک کند از یک منظر با وضوح پایین از سیرهٔ پیامبر، به یک منظر با وضوح بالاتر ارتقا پیدا کنیم.
▶️ مشاهدۀ نسخۀ کامل ارائه (۴۹ دقیقه) با زیرنویس فارسی اختصاصی در یوتوب انعکاس (برای مشاهدۀ زیرنویس فارسی، روی دکمه CC بزنید)
💠یازدهمین دورهٔ همایش بین‌المللی دانشجویی فلسفه (۱۴۰۳)
گروه فلسفه و انجمن علمی-دانشجویی فلسفهٔ دانشگاه تربیت مدرس 🔵با همکاری انعکاس
🎓ویژۀ دانشجویان و دانش‌آموختگان کارشناسی‌ارشد و دانشجویان دکترا در رشتهٔ فلسفه و تمامی رشته‌های مرتبط
🔵یازدهمین دورهٔ همایش دانشجویی فلسفهٔ دانشگاه تربیت مدرس، که باسابقه‌ترین و معتبرترین همایش دانشجویی فلسفه در ایران است، با همکاری انعکاس در آذر ماه ۱۴۰۳ برگزار خواهد شد.
🔵در این دوره از همایش، انعکاس سه جایزهٔ ۳۰ میلیون ریالی برای سه مقالهٔ برتر همایش و یک جایزهٔ ویژهٔ ۱۸۰ میلیون ریالی برای مقالهٔ برتر در موضوع «فلسفه و کلام اسلامی» به منظور تکمیل نگارش و انتشار آن مقاله به زبان انگلیسی در یک مجلهٔ معتبر، به شرح زیر در نظر گرفته است:
◀️ کمک‌هزینۀ ماهانه به مبلغ ۴۰ میلیون ریال به‌مدت سه ماه ◀️ جایزۀ انتشار مقاله به مبلغ ۶۰ میلیون ریال ◀️ دریافت مشاورۀ علمی از اعضای هیأت علمی گروه فلسفهٔ دانشگاه تربیت مدرس برای نگارش مقاله ◀️ دریافت بازخورد از چند متخصص پس از اتمام نگارش مقاله ◀️ ویراستاری حرفه‌ای متن مقاله
👥 جایزهٔ انعکاس با حمایت شماری از سخنرانان پیشین «مدارس تابستانی انعکاس» و معطوف به دو هدف اصلی ایجاد شده است: ۱. تشویق و حمایت از پژوهشگران جوان؛ ۲. رشد مشارکت ایرانیان در عرصۀ بین‌المللیِ مطالعات اسلامی.
💠 کارگاه تخصصی دو روزه: "قرآن و مسیحیت عربی: مضامین و موتیف‌های مذهبی در شعر عربی پیش از قرآن"
💳 ۳-۴ مهرماه ۱۴۰۳/ ۲۴-۲۵ سپتامبر ۲۰۲۴ 📍 دانشگاه توبینگن، آلمان
معرفی به کوشش: زینب شایسته‌فر
✅ این کارگاه دو روزه محیط عربی قرآن را، آنگونه که در شعر پیشا قرآنی منسوب به شاعران مسیحی و بت‌پرست بازنمایی شده است، مورد بررسی قرار داده است. پژوهشگران مدت‌هاست به این مساله پی برده اند که اشعار منسوب به شاعران پیشا قرآنی دربردارنده ایده‌ها و احساسات مذهبی قابل مقایسه با برخی موارد قرآنی است. در این اشعار ارجاعاتی به خدا و باورهای دینی در مجموعه اشعار منسوب به شاعران عرب بت‌پرست و یکتاپرست وجود دارد. هرچند این مطالب امیدوارکننده به نظر می‌رسد، اما این اشعار مدت‌ها به دلیل تدوین آنها پس از ظهور اسلام و نیز تردید درباره اصالت آنها، به عنوان منبعی غیرقابل اعتماد در بررسی محیط قرآن در نظر گرفته می‌شدند. با این حال، در سال‌های اخیر اهمیت اشعار پیشاقرآنی درک شده است و پژوهشگران روش‌هایی برای تأیید اصالت آن و نیز بهره‌مندی از آن جهت بررسی الهیات عربستان پیش از اسلام به کار گرفته‌اند. این کارگاه توسط شورای تحقیقات اروپا، به عنوان بخشی از پروژه QaSLA تأمین مالی شده است.
✅ موضوعاتی که در این کارگاه بررسی شده عبارتند از:
◀️ یکتاپرستی در عربستان پیش از ظهور اسلام ◀️ پی‌رنگ و نقش‌مایه‌های دینی در شعر پیشا قرآنی و مقایسه آنها با قرآن ◀️ حیره به عنوان مرکز مسیحیت دوران باستان متأخر و قطب ادبی ◀️ قرابت‌های احتمالی بین شعر عربی دوران باستان متأخر و متون یهودی-مسیحی ◀️ رویکردهای روش‌شناختی نوآورانه در مطالعه شعر پیشا قرآنی، به ویژه آنهایی که به مسئله اعتبار می‌پردازند.
⭐️دربارهٔ کتاب کتاب جدید کشیا علی با عنوان «مسئلهٔ زن در مطالعات اسلامی» نگاهی تازه به موضوع جنسیت در حوزهٔ مطالعات اسلامی دانشگاهی دارد. این کتاب که در سال ۲۰۲۴ منتشر شده، به مسائلی مانند تبعیض جنسیتی و نگاه‌های منفی به زنان در محیط‌های دانشگاهی می‌پردازد و به طور ویژه بر تأثیر این مسائل در مطالعهٔ اسلام تمرکز می‌کند.
ایدهٔ اصلی کتاب این است که با وجود تصور عمومی از دانشگاه‌ها به عنوان مکان‌هایی پیشرو، هنوز نگاه‌های قدیمی درباره جنسیت در مطالعات اسلامی وجود دارد. نویسنده به بررسی این موضوع می‌پردازد که چگونه این نگاه‌ها در جنبه‌های مختلف زندگی دانشگاهی، از استخدام گرفته تا نحوهٔ ارجاع به کارهای علمی، دیده می‌شود. او همچنین به ارتباط پیچیدهٔ بین جنسیت، نژاد و هویت مذهبی در این حوزه نگاه می‌کند.
این کتاب می‌تواند برای دانشجویان، پژوهشگران و هر کسی که به موضوع جنسیت، دانشگاه و مطالعهٔ اسلام علاقه دارد، جالب باشد. نویسنده با پرداختن به مسائلی که اغلب نادیده گرفته می‌شوند، تلاش می‌کند راه را برای نگاهی جامع‌تر و عادلانه‌تر به مطالعات اسلامی و آموزش عالی باز کند.
⭐️معرفی بخشهایکتاب کتاب با یک مقدمه شروع می‌شود که زمینهٔ کلی بحث را مشخص می‌کند. سپس نویسنده به بررسی تأثیر جنسیت بر موضوعات و روش‌های مطالعه در این حوزه می‌پردازد. در ادامه، نحوهٔ ارجاع به کارهای علمی و تأثیر آن بر تداوم نگاه‌های جنسیتی بررسی می‌شود. کتاب همچنین به موضوع نمایندگی زنان در انتشارات دانشگاهی و همایش‌های علمی می‌پردازد و تجربیات زنان و دگرباشان را در این حرفه مورد بحث قرار می‌دهد. در پایان، نویسنده راه‌حل‌هایی برای مقابله با تبعیض جنسیتی و ایجاد فضایی عادلانه‌تر در مطالعات اسلامی ارائه می‌دهد. کتاب با یک بخش اضافی درباره روش تحقیق و پیشنهادهایی برای مطالعهٔ بیشتر به پایان می‌رسد.
⭐️دربارهٔ نویسنده کشیا علی، نویسندهٔ این کتاب، یک متخصص شناخته شده در زمینهٔ اسلام است که بیشتر روی موضوعات مربوط به جنسیت کار می‌کند. او استاد مطالعات دین در دانشگاه بوستون است و پیش از این نیز کتاب‌هایی دربارهٔ قوانین اسلامی، اخلاق و جنسیت نوشته است. علی به خاطر تحلیل‌های دقیق و پرداختن به موضوعات چالش‌برانگیز شهرت دارد و در این کتاب هم از تجربهٔ شخصی و هم از دانش علمی خود برای بررسی موضوع جنسیت در مطالعات اسلامی استفاده کرده است.
دانشگاه آقاخان با مشارکت دانشگاه آکسفورد از سال ۲۰۱۸ میلادی با تمرکز بر تاریخ و تاریخنگاری اسلامی، کارگاه حاضر را به صورت سالیانه برگزار میکنند. این امر به منظور بررسی نگارش تاریخ به زبان عربی صورت گرفته و فرصتی استثنایی برای پژوهشگران و علاقه‌مندان به تاریخنگاری عربی، از قرن هفتم تا به امروز، در خاورمیانه، شمال آفریقا و فراتر از آن، فراهم کرده است.
🗂 موضوعات کلیدی کارگاه امسال: 🔵 تاریخ نماینده چه کسانی است؟ چگونه و چرا؟ 🔵 نقش آثار داستانی در درک تجربه‌های تاریخی واقعی. 🔵 استفاده نهادهای آموزشی، موزه‌ها و رسانه‌ها از تاریخنگاری برای ایجاد وفاداری و حس تعلق در جامعه.
🪟کارگاه امسال در دو روز متوالی و ذیل چند موضوع اصلی برگزار خواهد شد که ارائه‌های هر پنل به اختصار عبارتند از:
روز نخست:
۱-مقایسه روایت‌ها - پیتر هیل| «سواری شِبلی: تولید یک قهرمان دروزی از قرن نوزدهم سوریه» - متئو چکتی| «او را به عنوان زندانی نزد من بفرست! سقوط خسرو دوم و ظهور پیامبری اسلام در ایران ساسانی: مطالعه‌ای بر نهایة‌الأرب» - صلاح کلمان| «تاریخ بدیل مذهب مالک: تسمیه و حکایات ابوالعباس الغمری»
۲- روش‌های دیجیتال: فراتر از توانایی‌های انسان
- آلیشیا گونزالز مارتینز | «ناوبری در دریاهای بیوگرافی‌ها: روند پردازشی برای شناسایی بیوگرافی‌ها در متون تاریخی» - سفیر کورکماز| «شناسایی بازتولید متون در فتاوای عثمانی: استفاده از روش‌های جدید در تاریخنگاری حقوقی عثمانی»
۳- استراتژی‌های فکری - عالیه آ. علی| «خویشاوندی و حکومت در کوفه: دینامیک سیاسی خلافت عثمان بن عفان» - رامی ابودیاب| «دروزی‌ها، شمشیر اسلام»
۴-داستان و دریچه‌های آن به سوی گذشته - بروس فاج| «رویکردی نوین به خالد بن ولید» - لوسی مک‌نیس| «آیا داستان می‌تواند تاریخ را آشکار سازد؟» - ایگور کورنیف| «چگونه تاریخ عرب-اسلامی در تلویزیون بازنمایی می‌شود؟»
۵- نمایش تاریخ، پنهان‌سازی تاریخ - محمد السید و پاسکال غزاله| «جبریون دلتای نیل» - احمد ادریس و عزالدین حجاج| «وفاداری‌های شکل گرفته در سودان مهداوی: رویکردی موزه‌شناختی»
روز دوم:
۱- تعاملات فکری و برقراری روابط - ارسکل سلیم| «سفر خیالی علمای نوسانتارا به مکه: پیوند با دنیای عرب» - ناتالی کرانسیس|«تولید دانش تبارشناختی: نسل پیامبر عبدالقادر گیلانی در مجموعه‌های بیوگرافی و آثار مربوط به تراجم اولیاء»
۲- تحمیل حاشیه‌ها به مرکز - وینای ختیا| «مطالعهٔ تاریخی نسخه‌های خطی مناسکی شیعیان دوازده امامی: منبعی برای تاریخ فکری» - یُسری السداوی| «نسخه‌های خطی کلیله و دمنه: مطالعهٔ یادداشت‌های نسخ خطی»
۳- روش‌های دیجیتال: ساخت پیکره‌ها و شبکه‌ها - کلارک جونیور| «شناسایی خودکار کاراکترهای عربی در نسخه‌های خطی یمنی دورهٔ رسولی: چالش‌ها و مزایا» - طوبی نور سراج‌اوغلو| «اسناد به مثابهٔ منبعی برای تاریخ کتاب در چارچوب متن سیرهٔ ابن‌سعد»
۴-بازنگری و تغییر تمرکز - نوحا الشعیر| «بررسی سیسیل مسلمان: به سوی رویکردی جدید» - مارتا جی نوو| «احمدبابا تنبکتی، پیشگام اندیشهٔ تاریخنگاری غرب آفریقا» - راسل هوپلی | «ادبیات فتاوی اسلامی به عنوان منبعی تاریخی: فتاوی احمد وانشریسی و تاریخ شمال آفریقای قرون میانه»
۵- بررسی بایگانی‌ها - رودریگو ادم| «بانک‌های حافظه برون‌مرزی اسلام: پایگاه حنبلی‌ها در صالحیه» - رابرت هویلند| «راهبان و مسلمانان در صحرای یهودا: ثبت وقایع در جوامع خربرت مرد»
🔗 امکان شرکت در این کارگاه به صورت حضوری یا آنلاین وجود دارد و ثبت‌نام در آن رایگان است.
ارتقای کیفیت مشارکت پژوهشگران ایرانی در آکادمیایِ جهانیِ مطالعاتِ اسلامی همواره از دغدغه‌های انعکاس بوده‌است. در راستای همین هدف، امسال دومین دورهٔ جایزهٔ انعکاس (۱۴۰۳) با حمایت مالی شماری از سخنرانان «مدرسه‌های تابستانی دوم و سوم انعکاس» برگزار شد. گزارش کامل فرآیند داوری و انتخاب برندگان جایزهٔ انعکاس ۱۴۰۳ به زودی منتشر خواهد شد
🔺اسامی برگزیدگان جایزهٔ انعکاس ۱۴۰۳ و عناوین پژوهش‌های ایشان🔺
🔵برندهٔ نخست جایزه:
✔️ محمدرضا نعمتی (کارشناسی ارشد مطالعات قرآن و حدیث، دانشگاه علوم و معارف قرآن)
Exploration of Pre-Canonical Quranic Readings: An Investigating the Relationship Between Ubayy ibn Ka'b's Reading and the Seven Canonical Quranic Readings
بررسی قرائت‌های پیشارسمی قرآن: کاوشی در رابطهٔ میان قرائت أبی بن‌کعب و قرائت‌های هفت‌گانه قرآن
🔵برندگان مشترک دومین جایزه:
✔️ محسن نداف و مصطفی نوذری (دانش‌آموختهٔ دکتری جامعه‌شناسی دانشگاه شهیدبهشتی- دانشجوی کارشناسی ارشد علوم اجتماعی دانشگاه تهران)
Orientalism in the narration of Muslim women in the West: Representation of women and the Muslim society in the autobiographies of Muslim women from 2001 to 2024
شرق‌شناسی در روایت زنان مسلمان مهاجر: بازنمایی زن و جامعهٔ مسلمان در خود زندگینامه‌های زنان مسلمان مهاجر از ۲۰۰۱ تا ۲۰۲۴
✔️ حامد دهقانی فیروزآبادی (دانشجوی دکترای علوم قرآن و حدیث دانشگاه تهران)
Continuity and Islamic Law: Tracing Pre-Islamic Legal Parallels in Imamiyya Jurisprudence
پیوستگی و حقوق اسلامی: مبنای امامیه در امضای احکام پیشااسلامی
⭐️ جلسۀ اول: مقدماتی دربارهٔ دریافت و انتقال شفاهی و مکتوب (یوتیوب | آپارات)
🔵دو صورت مهم در دریافت و انتقال حدیث: مکتوب و شفاهی 🔵غلبۀ دریافت مستقیم شفاهی از امام نسبت به دریافت کتبی 🔵انواع دریافت و انتقال شفاهی و کتبی، همراه با مثال‌هایی تا قرن چهارم: قرائت و سماع، مناوله، وصیت، وجاده، اجازه خاص بدون مناوله، اجازه عام 🔵تاریخ رواج اجازات در شیعه 🔵در دسترس بودن کتاب‌های قرن دوم و سوم در بغدادِ قرن چهارم و پنجم 🔵علل رواج اجازه در قرن چهارم 🔵آسیب اجازات خاص و عام 🔵تفاوت دو تعبیر "أخبرنا" و "حدثنا" 🔵روايان پرکار قرن دوم شیعه؛ اصحاب امام باقر و امام صادق (ع)
⭐️ جلسۀ دوم: نظریات موتسکی و شولر | روش پیشنهادی در بررسی حدیث شیعه در قرن دوم و سوم (یوتیوب | آپارات)
🔵بیان تفاوت‌هایی میان شیعه و اهل سنت در حدیث 🔵ارائۀ محتوای مقالۀ موتسکی: «فقه ابن‌شهاب زهری، مطالعه‌ای نقادانه و منبع‌شناسانه» 🔵ارائۀ محتوای مقالۀ شولر: «نقل علوم در نخستین سده‌های اسلامی: نقل مکتوب یا شفاهی؟» 🔵تفاوت میان دو دیدگاه "سنتی" و "تاریخی" در حدیث شیعه 🔵نقل به لفظ و نقل به معنی | شگفت نبودن حافظۀ عموم راویان نخستین بر پایه گزارشات موجود 🔵روش تشخیص شفاهی و مکتوب: بررسی الفاظ متون احادیث دارای محتوای یکسان 🔵تفاوت نگاه سنتی و تاریخی به یکسانی و اختلاف متون 🔵روش و محورهای بررسی پیشنهادی در شفاهی و مکتوب 🔵مکتوب بودن بیش از ٩٠ درصد احادیث؛ نتیجۀ بررسی در راویان ابتدای قرن سوم 🔵بررسی احادیث دو طبقه از راویان قرن دوم؛ بزرگان و جوانان اصحاب امام صادق (ع) 🔵بررسی موردی طبقه بزرگان اصحاب امام (ع): نمونهٔ "محمد بن مسلم"
⭐️ جلسۀ سوم: بررسی انتقال مکتوب و شفاهی حدیث شیعه در دو طبقه از قرن دوم(یوتیوب | آپارات)
🔵ملاک شناسایی احادیث با محتوای یکسان در بررسی موجود 🔵ادامۀ بررسی احادیث "محمد بن مسلم" 🔵دو روش پیشنهادی برای بررسی راوی در حدیث شیعه فارغ از گزارش‌های رجالی: 🟢١. جایگاه راوی در طبقه بعد 🟢٢. منفرد نبودن حجم مهمی از احادیثی که از استادی مشهور روایت می‌کند. 🔵تطبیق روش پیشنهادی بر شاگردان محمد بن مسلم 🔵بررسی احادیث محمد بن مسلم و دو راوی مهم او: علاء بن رزين و أبو أيوب الخزاز
⭐️ جلسۀ چهارم: روش‌های شناسایی اتحاد متن در الکافی(یوتیوب | آپارات)
🔵دو شیوۀ شناسایی اتحاد متن حدیث در الکافی | بررسی سه روش کلینی برای ارائۀ احادیث دارای متن واحد 🔵حساسیت کلینی به گزارش اختلاف اندک متون 🔵جایگاه طبقۀ حلقۀ مشترک در روش‌های سه‌گانهٔ کلینی 🔵تحلیل چرایی استفاده کلینی از روش‌های سه‌گانه و اختلاف آن با روش دیگر محدثان | بررسی چرایی طولانی شدن نگارش کتاب الکافی
⭐️ جلسۀ پنجم: آسیب‌های دریافت و انتقال شفاهی و کتبی | بررسی فیلولوژیک: راهی برای اصالت‌سنجی متون متقدم(یوتیوب | آپارات)
🔵آسیب‌های متنی نقل شفاهی: فراموشی عین متن، فراموشی مضمون، اختلاط مضامین 🔵آسیب‌های سندی نقل شفاهی: 🟢١. فراموشی نام استاد یا استادِ استاد 🟢٢. تردید میان دو راوی یا دو امام 🟢٣. فراموشی نام راوی (ارسال جلی) 🟢۴. ارسال خفی در انتقال شفاهی و مکتوب؛ عوامل ارسال و روش‌های شناسایی 🟢۵. خلط راویان و انتساب موازی | عوامل انتساب موازی و روش‌های شناسایی 🔵تعبیر "أحدهما" و دلالت آن بر نقل شفاهی در طبقۀ اول 🔵بررسی فیلولوژیک الفاظ حدیث؛ ارائه نمونه‌هایی برای اصالت‌سنجی متون متقدم
🗓 دوشنبه ۲۸ آذر ۱۴۰۳ - ساعت ۲۰:۳۰ به وقت تهران 🎓 نشست آنلاین دانشگاه اگزتر، موسسه مطالعات عربی و اسلامی
👤 رابرت هویلند (استاد تاریخ خاورمیانه در موسسه مطالعات جهان باستان، دانشگاه نیویورک)
در سال‌های ۱۹۵۲-۱۹۵۳، مجموعه‌ای از پاپیروس به زبان‌های یونانی، آرامی فلسطینی مسیحی و عربی، متعلق به سال‌های ۵۰۰ تا ۸۰۰ میلادی، در غاری نزدیک صومعه‌ی خربه المرد، در ۱۰ مایلی شرق بیت‌لحم کشف شد (محل غار در تصویر بالا، با دو فلش آبی مشخص شده است). تا همین اواخر، به جز ویرایشی که آدولف گرومان از ۱۰۰ قطعه از این مجموعه به دست داد، هیچ‌یک از این هزار و اندی قطعه به شکل دیجیتال در نیامده بود، و بنابراین توجه چندانی به آنها نشده بود. اکنون با پروژه‌های دیجیتال‌سازی در لوون (محل نگهداری متون یونانی) و اورشلیم (محل نگهداری متون آرامی و عربی) این وضعیت در حال تغییر است.
هویلند در این سخنرانی به ماهیت و محتوای این متون و ترکیب پیکرۀ این مجموعه می‌پردازد و توجه ویژه‌ای به این پرسش خواهد داشت که چگونه اسناد مسیحی و اسلامی در یک مکان بایگانی شده‌اند و گذشته‌ی این دو جامعه چگونه در این اسناد حفظ شده است.
🔔 برای ثبت‌نام رایگان و دریافت لینک شرکت در جلسه (سامانه زوم) اینجا کلیک کنید. (دوشنبه ۲۸ آذر ۱۴۰۳ - ساعت ۲۰:۳۰ به وقت تهران)
رابرت هویلند استاد تاریخ و باستان‌شناسی خاورمیانه در موسسه مطالعات دنیای باستان دانشگاه نیویورک است. او پیش‌تر در دانشگاه‌های آکسفورد و سنت اندروز تدریس کرده و كتب و مقالات متعددی در زمینه‌های مختلف انتقال از دوران باستان به دوران اسلامی در خاورمیانه منتشر کرده‌است؛ از جمله کتاب «اسلام آنگونه که دیگران آن را دیدند: بررسی و ارزیابی نوشته‌های مسیحی، یهودی و زرتشتی در رابطه با تاریخ اسلام نخستین». همچنین چندی پیش، جدیدترین مقالهٔ هویلند دربارهٔ این پاپیروس‌ها منتشر شد (چکیدهٔ فارسی و فایل تمام‌متن این مقاله را از اینجا دریافت کنید). همچنین او در بسیاری از کشورهای منطقه به تحقیقات میدانی پرداخته و در حال حاضر در حال حفاری یک صومعۀ مسیحی اسلامی اولیه در امارات متحدۀ عربی است.
