🟥 انتشار کتاب «بازسازی کتابخانهٔ ارپنیوس: اوّلین مجموعهٔ شرق‌شناسی کتابخانهٔ دانشگاه کمبریج»

😀 مجید دانشگر

🔵اطلاعات کتاب‌شناختی:
Daneshgar, Majid. (2024). Reconstructing Erpenius’ Library: The First Collection of Oriental Manuscripts at Cambridge University Library. Leiden: Brill. https://doi.org/10.1163/9789004712607

✍️ توضیح:
دانشگاه کمبریج انگلستان صاحب یکی از مهمترین مجموعه‌های نسخ خطی شرقی و اسلامی جهان است. این مجموعه متعلق است به شرق شناس نامدار هلندی توماس فان ارپه معروف به توماس ارپنیوس که در سال ۱۶۲۴ میلادی از دنیا رفت؛ مجموعه‌ای با بیش از ده‌ها نسخه و رساله به ۱۵ زبان و رسم‌الخط کهن و پیشامدرن که برای تقریبا چهارصد سال در کتابخانهٔ دانشگاه کمبریج محفوظ بوده و تنها تعداد بسیار اندکی از آنها به دنیا معرفی شده بود. مجید دانشگر٬ پژوهشگر پیشین دانشگاه کمبریج٬ نه تنها برای اولین بار نمایشگاهی پیرامون مجموعهٔ ارپنیوس در محلّ کتابخانه برگزار کرده‌است بلکه کتابی با عنوان «بازسازی کتابخانهٔ ارپنیوس: اوّلین مجموعهٔ شرق‌شناسی کتابخانهٔ دانشگاه کمبریج» را توسط انتشارات بریل منتشر ساخته‌است. خبر برگزاری نمایشگاه و انتشار کتاب مورد توجه رسانه‌های بین المللی به زبان‌های انگلیسی و فرانسوی و محافل علمی از جمله آسیا‌پژوهان و متخصصان زبان‌های مالایی-اندونزیایی قرار گرفته است.
ویدئوی تبلیغی دانشگاه کمبریج از نمایشگاه «داستانی ‌بی‌پایان: نسخ خطی٬ دانش و ترجمه در قرن هفدهم» را با زیرنویس فارسی در اینجا مشاهده کنید.

#انعکاس_کتاب
@inekas

‌
💎 حل معمای قوم عاد با استفاده از شواهد مادی
مروری بر جدیدترین مقاله احمد الجلاد

Al-Jallad (2025), "The Epigraphy of the Tribe of ʿĀd". Athīrat: Journal of Ancient Arabia, 1(1-2), 281-289.

⬇️دریافت مقاله
🔵مطالعۀ ترجمۀ کامل

نام «عاد» در کنار بنی‌اسرائیل و ثمود، یکی از پرتکرارترین اسامی اقوام در قرآن است که ۲۴ بار تکرار شده است.

در تعیین محل زندگی این قوم اختلاف‌نظرهایی وجود دارد، اما در سنت تفسیری اغلب تصور می‌شده که در جنوب عربستان یا در مکانی بین یمن و عمان سکونت داشته‌اند.

در حالی که قبیلۀ ثمود در منابع غیرعربیِ پیش از اسلام شناخته شده بوده، تاکنون در منابع کهنی که قطعاً متعلق به پیش از قرآن باشد، هیچ گزینۀ قانع‌کننده‌ای که بتوان آن را با قبیلۀ عاد تطبیق داد، وجود نداشته است، تا جایی که برخی از محققین معاصر در وجود تاریخی عاد تردید کرده‌اند. حتی ولهاوزن تا آنجا پیش رفته که «عاد» به عنوان نام یک قبیله را، ناشی از بدفهمی عبارت «مِنَ العاد» دانسته و معنای «از روزگاران کهن» را پیشنهاد کرده است.

☑️ به تازگی #احمد_الجلاد (استاد مطالعات عربی و زبان‌شناسی در دانشگاه ایالتی اوهایو) در مقاله‌ای با عنوان «کتیبه‌نگاری قوم عاد» در مجلۀ اثیرت به بررسی کتیبه‌های پیشااسلامی مرتبط با قوم عاد پرداخته است.

او در ابتدای این مقاله نشان داده که صرف وجود رسم «ع‌د» در یک سنگ‌نبشتۀ کهن عربی، برای تطبیق آن‌ها با قبیله «عاد» مذکور در قرآن کافی نیست. چرا که در خطوط باستانی عربستان، مصوت‌های میانی به طور کامل نمایش داده نمی‌شدند و لذا می‌توان تلفظ‌های دیگری غیر از عاد (مثل عید) را نیز برای خوانش رسم «ع‌د» در نظر گرفت. لذا هیچ مدرکی به نفع تطابق «عاد» قرآنی با کتیبه‌های عربی جنوب عربستان که شامل واژۀ «ع‌د» هستند، وجود ندارد.

☑️ پس ما در چه شرایطی می‌توانیم مطمئن باشیم که واقعاً با «عاد» قرآنی مواجه هستیم؟

در پاسخ به این سوال، او به این نکته مهم اشاره می‌کند که قرآن، عاد را با دو واژۀ دیگر هم‌نشین ساخته است:

﴿ألمْ تَرَ كَيفَ فَعَلَ رَبُّكَ بِعادٍ. ‎إِرَمَ ذاتِ العِماد‎﴾‏ (فجر: ۶-۷)

﴿واذْكُرْ أخا عادٍ إذ أنذَرَ قومَهُ بِالْأحْقَاف﴾ (احقاف: ۲۱)

«ارم» یک اسم خاص است که به شهادت همه شواهد کتیبه‌ای، به منطقۀ «وادی رم» (ارم باستان) در جنوب اردن اشاره دارد؛ «احقاف» یک اسم عام، جمع «حِقف» و به معنای «تل‌ماسه‌های مارپیچ» است که می‌تواند وصف این منطقه باشد. معیار پیشنهادی الجلاد برای شناسایی و تطبیق «عاد» قرآنی با کتیبه‌ها، باهم‌آیی «ع‌د» و یکی از شواهد «احقاف» و «ارم» است.

تا کنون، حداقل دو شاهد کتیبه‌ای به خط حسمائی کشف شده که این معیار را با موفقیت پشت سر می‌گذارد. نخستین شاهد، حدود ۳۰ سال پیش، در فرآیند مرمت معبد لات در «وادی رم» کشف شد و به صورت مقاله‌ای مستقل به انتشار رسید. نوشتۀ این کتیبه از این قرار است:

[نوشتۀ] غوث پسر اوس‌الله پسر ثکم و او معبد لات را ساخت از قبیلۀ «ع‌د»

‌
ذکر «ع‌د» در کتیبه‌ای در منطقۀ «ارم» نمی‌تواند تصادفی باشد.

🟣 وحید صفا در ویدئوی بالا این شاهد را معرفی کرده است.

☑️ الجلاد در این مقاله، کتیبۀ نویافتۀ دیگری را به زبان صفائی (تصویر بالا) معرفی کرده که در منطقۀ حَرّة الشام (تصویر پایین)، در بین شام و عربستان، در نزدیکی منطقۀ «ارم»، یافت شده است:

[نوشتۀ] مسک، پسر زمهر، پسر یزر، پسر تأم. و سوگوار پدر و برادر خود، از قبیلۀ «ع‌د»

‌
جالب است که هر دو کتیبه به یک سبک واحد، تبار «عاد» را نه در انتهای نسب که در انتهای متن ذکر می‌کنند،‌ چیزی که در دیگر کتیبه‌های عربی کهن مرسوم نیست. این نکته در کنار دیگر شواهد، همه حکایتگر آن است که قوم عاد در حدود ۲۰۰۰ سال قبل در منطقۀ وادی ارم در جنوب اردن تا منطقۀ حرة در شمال شرق شبه جزیرۀ عربستان سکونت داشته‌اند.

☑️ در پایان مقاله الجلاد پیشنهاد می‌کند که «بِعادِ اِرَمَ» در فجر: ۶-۷، یک ترکیب اضافی است. قرائت مرسوم از ﴿ألم تر كيف فعل ربّك بِعادٍ ‎إرمَ ذات العماد‎﴾‏ ارم را عطف بیان یا بدل از عاد در نظر می‌گیرد.‌ جلاد پیشنهاد می‌کند که «عاد ارم» ترکیب اضافی نام یک قوم به سرزمین آن‌هاست. این به سادگی با قرائت فعلی آیه، قابل تطبیق نیست. از نظر الجلاد، ظاهراً رسم قرآن در ابتدا به صورت صامت و بدون اعراب و بر اساس گویش قدیمی حجاز  بوده که فاقد واکه‌های کوتاه پایانی است. از آنجایی که عبارت «بعاد ارم» در گذار از یک آیه به آیۀ بعدی و احتمالاً برای رعایت فواصل، به دو بخش شکسته شده، بیشتر قراء به جای آنکه این عبارت را به صورت یک ترکیب اضافی بخوانند، تصور کرده‌اند که عاد جدا از ارم است. به نظر الجلاد این خطای در قرائت پس از آن رخ داده که رابطه بین عاد و ارم فراموش و مبهم شده، و در نتیجۀ آن، ابهامی که امروزه در سنت تفسیری و اعراب قرآن با آن مواجه هستیم، به وجود آمده است.

#انعکاس_مقاله
🔵 @inekas