የማስረጃ ህግ ትርጉምና ጠቀሜታ በአንድ ክርክር ሂደት
ማስረጃየሚለው ቃል የላቲን ቃል ሲሆን መሠረቱም "Evidence evader" የሚለው ነው፡፡
የዚህቃል ትርጉም በግልፅማሳየት፣ ለዕይታ ግልፅ ማድረግ፣ግልፅሆኖእንዲወጣ ማድረግ፣ በግልፅ የተረጋገጠ እንዲሆን ማድረግ፣ ማስረዳት የሚል ትርጉም ያለው ነው፡፡
በፍትሕና የሕግ ሥርዓት ምርምር ኢንስቲትዩትሕዳር 1996 የተረቀቀው የማስረጃ ሕግየማስረጃን ትርጉምእንደሚከተለውአቅርቦታል፡-
“ማስረጃ” ማለት እውነተኛነቱ እንዲመረመር የቀረበ ማናቸውም የታወቀ ነው የተባለ ነገር የሚረጋገጥበት ወይም ውድቅ የሚሆንበት ማንኛውም ዘዴ ሲሆን፤ ይኽውም የምስክሮችን ቃል፣ በተከራካሪዎች የሚሰጥን የእምነት ቃል፣ ሰነድ፣ የፍርድ ቤት መዝገብ፣ ማስታወቂያ፣ በሕግ የተወሰደ የህሊና ግምት (Legal Presumption)፣
የአንድን ነገር አፈጣጠር እና ሂደትማሳያ (Demonstration) እንዲሁም
ፍርድቤቱ በዓይነት እንዲመለከታቸው የሚቀርቡለትን ነገሮች (exhibits) ይጨምራል፡፡
(የኢ.ፌ.ዲ.ሪ. የማስረጃሕግየመጀመሪያረቂቅ)
ይሁንና ማስረጃ ተብሎ የተነገረ ሁሉ ለፍትህ አሰጣት ዓላማ ወይም በሕግ አጠቃቀም ማስረጃ ላይሆን ይችላል፡፡በሕግ አግባብ ማስረጃ የሚባለው በፍ/ቤት ፊት ወይም በፍትህ ሰጭው አካል ፊት ቀርበው የፍትህ አፈፃፀሙን በተገቢው እንዲከናወን የሚያስችል መሆን ሲችሉ ነው፡፡ ከዚህም አኳያ አግባብ ያለው ማስረጃከ ተራ ማስረጃ የተለየ ነው፡፡
በቴክኒካዊ አነጋገር ማለትም በሕግ አግባብ ወይም በተለመደው የሕግ አጠቃቀም ማስረጃ
የተባለው የአንድ አከራካሪ ነገር መኖር ወይም አለመኖር /existence or non- existence/ በማሳየት የዳኛው አእምሮ እንዲያምን የሚያደርግ ነው፡፡በአጠቃላይ ዳኛው ከፊቱ የቀረቡለትን ጥያቄ እውነት ወይም ሐሰት መሆኑን ለመረዳት ከውሳኔ ላይ ለመድረስ ግምት ለመውሰድ አእምሮ የሚመራበት ነገር የያዘነው፡፡
1. #የማስረጃአይነቶች
የማስረጃ ዓይነቶች ከሚታወቀው ተለምዷዊ አከፋፈል ሂደት በአራት ክፍሎች ተከፍለው እናገኛቸዋለን፡፡ እነሱም ተጨባጭ ማስረጃ /Real evidence/ ገላጭ ማስረጃ /Demonstrative evidence/ የሰው ማስረጃ/Testimonial evidence / የሰነድማስረጃ/Document evidence / በመባል ይታወቃሉ፡፡ ይሁንና እነዚህ ማስረጃ ለአገልግሎት በሚውሉበት ጊዜ ሂደታቸውን ገዢ የሆኑ ስረዓቶች መኖራቸው ይታወቃል፡፡እነዚህም የማስረጃ ሕግ ስረዓቶች /Rules of evidence/ በመባል የሚገለፁ ሲሆኑ እነሱም እነዚህም በሁሉም ማስረጃዎች ላይ እንደአስፈላጊነታቸው የሚያገለግሉ ይሆናሉ፡፡
2. #ተጨባጭማስረጃ
ተጨባጭ ማስረጃተብሎ የሚታወቅ በጭብጥ የተያዘውን አከራካሪ ፍሬ ነገር መኖር ወይም ያለመኖር ዳኛውን ለማሳመን ሲባል በስሜት ሕዋሳቱ አማካይነት /senses/ በቀጥታ እንዲያገኛቸው በማቅረብ ነገሮች የሚከናወንበት ነው፡፡ ይህም ዕቃዎችንና ቁሳዊ ነገሮችን /ፎቶግራፎች፣ የቴፕ ክሮች፣ ፊልሞችን፣ የኮምፒዩተር አንሜሽኖች ወዘተ ይጨምራል/ እነዚህ ተጨባጭ ማስረጃዎች ግኡዝ ነገሮችን ብቻ ሣይሆን የሚያካትቱት እንደእንሰሳት የመሳሰሉትን ነፍስ ያላቸውን ነገሮች የሚጨምር ነው፡፡
በአጠቃላይ በወንጀል አጠቃቀም ገላጭ ማስረጃማለት ፍ/ቤት በማስረጃነት የሚቀርብከወንጀሉ ድርጊት ጋርግንኙነት ያላቸው የሚታዩ፣ የሚዳሰሱ፣ የሚሸተቱ፣ የሚቀመሱ ወይም የሚሰሙ ለአንድ ወንጀል ተግባር የዋሉ ወይም ያገለገለወይም ሊውሉ የተዘጋጁ የተከማቹ ለወንጀል መጠቀሚያ ወይም ማስፈፀሚያ ወይም የተፈፀመውን ወንጀል ውጤት ያስገኙ ነገሮችናቸው፡፡
እነዚህ ወንጀል የተሰረባቸው ነገሮች እንደ ጩቤ፣ ደም የነካው ልብስ፣ የጦርመሳሪያ፣ ጥይት፣ ቀለህ፣ መርዝ፣ ግጭት የደረሰበት ተሽከርካሪ፣ ካርታ፣ ፎቶግራፍ፣ ቴፕ፣ የቪዲዮ ክር፣ ጨርቃጨርቅና ክራክሮች፣ ፀጉር፣ የእግር ዱካ፣ የጣት አሻራ፣ ተንቀሳቃሽ ፊልም ... ወዘተ ናቸው፡፡
2.1. #የተጨባጭ ማስረጃዎችጥቅም /Uses of Physical Evidence/
ተጨባጭ ማስረጃ አንድ የተፈፀመ ወንጀል በትክክል መፈፀሙ ንና አለመፈፀሙ ን ወይም በወንጀል ስራ የተጠረጠረው ሰው በስፍራው መኖሩንና የድርጊቱ ተካፋይ/አድራጊ መሆኑን ሊያስረዱ የሚችሉ የማስረጃ አይነቶች ናቸው:: ይህ ማስረጃ የአንድን ተጨባጭ ነገር ምንነትና አመጣጡን በእርግጠንነት ሊያስረዳ የሚችልየማስረጃአይነት ነው፡፡
2.2. #ተጨባጭ ማስረጃዎች ከወንጀል ምርመራ አንፃር አከፋፈል ተጨባጭ ማስረጋጃ ከወንጀል ምርመራ አኳያ ሲተነተን በሁለት ክፍሎች ተከፍሎ ይታል እነሱም ፡-
የግልባህሪን የሚያሳዩ ተጨባጭ ማስረጃና
የቡድን ባህሪን የሚሳዩ ተጨባጭ ማስረጃዎች ተብለው ይከፈላሉ
የግል ባህሪን የሚያሳዩ ተጨባጭ ማስረጃዎች የአንድን ነገር ግላዊነት ወይም ከዛ ከተገኘው ማስረጃ ጋር የሚመሳሰለው አንድ ተጠርጣሪ ካልሆነ በስተቀር ከሌላ ተጠርጣሪ ማስረጃ ጋር በፍፁም ሊመሳሰሉ የማችሉ ሲሆኑ ወይም በድጋሚ በሌላው ሰው ወይም ነገርላይሊገኙ የማይቸሉ ናቸው፡፡ ለምሳሌ የጣት አሻራ፣ የእጅ መዳፍ፣
DNA የመሳሰሉት ናቸው፡፡
የቡድን ባህሪን የሚያሳዩት ተጨባጭ ማስሰረጃዎች የጋራ የሆነ ባህሪ ያላቸው ማስረጃዎች ማለት ነው፡፡ለምሳሌ ጥጥ /ጨርቃጨርቅ/ ቤንዚን፣ አፈር የመሰሰሉት ናቸው፡፡
ማስረጃዎች እንደ ባሕሪያቸው ሲከፋፈሉ
የቡድንባህሪ የግልባህሪ
አደገኛዕ ፅዋቶች የጣት አሻራ
ክራክር የእጅ መሳሪያ ምልክቶች
ፀጉር የእጅ ፅሁፍ
ደም እብለበራሄ / DNA/
መስታዎት የጦርመሳሪያ
አፈር የእግርዱካ/የጫማ ዱካ
3. ቀጥተኛማስረጃ/Testimonial Evidence/
ይህ የማስረጃ በቀጥታ በአይነት የታየን ወይም የተሰማ ማለትም ከአምስቱ የስሜት እዋሶቻችንመሃከል በአንዱ ወይም ከአንድ በላይ በሆነየስሜት ህዋስአማካኝነት የሚገለፁ ለፍረድአሰጣጥ ስረዓቱ በእማነኝነትየሚቀርብማስረጃነው፡፡
4. #የተጨባጭ ማስረጃና የሰው ምስክርነት ሲወዳደር
4.1.#የተጨባጭ ማስረጃ ጠንካራ ጎን
አይዋሹም፣ አይሞቱም፣ አይረሱም፣ አያፍሩም አይሸማቀቁም ወዘተ
ጊዜ የማያልፍባቸው ከሆኑና ወይም ተመርምረው ውጤታቸው አንዴ ከተጠናቀቀ በኋላአይለወጡም
ደካማ ጎን እንደሰው በንግግር ስሜታቸውን ለፍትህ ሰሚው አካል መግለፅ አይችሉም ምስክርነታቸውየሚገለፀው በሙ ያተኛአማካነትነው፡፡
4.2.#የሰው ምስክርነት ደካማ ጎን
ሊቀየር ወይም ሰውየው በፍርድ ቤት ቀርቦ እንዲመሰክር በሚፈለገበት ጊዜ ላይኖር ይችላል፣በወንጀልድርጊት ጊዜ ሁኔታዎችን የመመልከትና ያዩትን ደግሞ የማስረዳት ችግር ሊፈጠር ይችላል፣ የማየት፣ የመስማት፣ የማሽተት ውስንነት ወዘተ
ይዋሻል በገንዘብ ሊደለል ይችላል ይፈራል ይረሳልወዘተ ጠንካራ ጎን
ያለውን ሁኔታ በመግለፅ ፍርድ ቤቱን ማሳመን ይችላል በአጠቃላይም ማስረጃዎች እንደነገሩ ሁኔታ የራሳቸው ጠንካራናደካማ ጎንእናዳለቸው ተመልክተናል ይሁንና የዓይን ምስክርንበተመለከተ ያለው ሁኔታ ከእርግጠኝነት ጋር ተያዞ የሚከተለውን እንመልከት የዓይን ምስክርነትን እርግጠኝነት በተመለከተ በአሜሪካ አገርው ስጥ አርባ የሚሆኑ ችሎቶች ትክክለኛ ያልሆነ ብይን በአይን ምስክር ሳቢያ ሰጥተዋል፡፡በዚህም ሂደትሞት የተፈረደባቸው እድሜ ልክ እስር የተበየነባቸውና እንደየጥፋት እርከኑ ቅጣት የተጣለባቸው ሰዎች ተገኝተዋል:: ይሁንና በአካላዊ ማስረጃ ግን እነዚህን ስህተቶች ሲቀንሱ ተስተውለዋል፡፡ይሁንናየዓይንምስክር እረግጠኛነት እንዴሁኔታው የሚለያይ መሆኑንየዘርፉ ባለሙ ያዎች በጥናታቸው ይስማሙ በታል፡፡ ከዚህም አኳያ እውክታ
ማስረጃየሚለው ቃል የላቲን ቃል ሲሆን መሠረቱም "Evidence evader" የሚለው ነው፡፡
የዚህቃል ትርጉም በግልፅማሳየት፣ ለዕይታ ግልፅ ማድረግ፣ግልፅሆኖእንዲወጣ ማድረግ፣ በግልፅ የተረጋገጠ እንዲሆን ማድረግ፣ ማስረዳት የሚል ትርጉም ያለው ነው፡፡
በፍትሕና የሕግ ሥርዓት ምርምር ኢንስቲትዩትሕዳር 1996 የተረቀቀው የማስረጃ ሕግየማስረጃን ትርጉምእንደሚከተለውአቅርቦታል፡-
“ማስረጃ” ማለት እውነተኛነቱ እንዲመረመር የቀረበ ማናቸውም የታወቀ ነው የተባለ ነገር የሚረጋገጥበት ወይም ውድቅ የሚሆንበት ማንኛውም ዘዴ ሲሆን፤ ይኽውም የምስክሮችን ቃል፣ በተከራካሪዎች የሚሰጥን የእምነት ቃል፣ ሰነድ፣ የፍርድ ቤት መዝገብ፣ ማስታወቂያ፣ በሕግ የተወሰደ የህሊና ግምት (Legal Presumption)፣
የአንድን ነገር አፈጣጠር እና ሂደትማሳያ (Demonstration) እንዲሁም
ፍርድቤቱ በዓይነት እንዲመለከታቸው የሚቀርቡለትን ነገሮች (exhibits) ይጨምራል፡፡
(የኢ.ፌ.ዲ.ሪ. የማስረጃሕግየመጀመሪያረቂቅ)
ይሁንና ማስረጃ ተብሎ የተነገረ ሁሉ ለፍትህ አሰጣት ዓላማ ወይም በሕግ አጠቃቀም ማስረጃ ላይሆን ይችላል፡፡በሕግ አግባብ ማስረጃ የሚባለው በፍ/ቤት ፊት ወይም በፍትህ ሰጭው አካል ፊት ቀርበው የፍትህ አፈፃፀሙን በተገቢው እንዲከናወን የሚያስችል መሆን ሲችሉ ነው፡፡ ከዚህም አኳያ አግባብ ያለው ማስረጃከ ተራ ማስረጃ የተለየ ነው፡፡
በቴክኒካዊ አነጋገር ማለትም በሕግ አግባብ ወይም በተለመደው የሕግ አጠቃቀም ማስረጃ
የተባለው የአንድ አከራካሪ ነገር መኖር ወይም አለመኖር /existence or non- existence/ በማሳየት የዳኛው አእምሮ እንዲያምን የሚያደርግ ነው፡፡በአጠቃላይ ዳኛው ከፊቱ የቀረቡለትን ጥያቄ እውነት ወይም ሐሰት መሆኑን ለመረዳት ከውሳኔ ላይ ለመድረስ ግምት ለመውሰድ አእምሮ የሚመራበት ነገር የያዘነው፡፡
1. #የማስረጃአይነቶች
የማስረጃ ዓይነቶች ከሚታወቀው ተለምዷዊ አከፋፈል ሂደት በአራት ክፍሎች ተከፍለው እናገኛቸዋለን፡፡ እነሱም ተጨባጭ ማስረጃ /Real evidence/ ገላጭ ማስረጃ /Demonstrative evidence/ የሰው ማስረጃ/Testimonial evidence / የሰነድማስረጃ/Document evidence / በመባል ይታወቃሉ፡፡ ይሁንና እነዚህ ማስረጃ ለአገልግሎት በሚውሉበት ጊዜ ሂደታቸውን ገዢ የሆኑ ስረዓቶች መኖራቸው ይታወቃል፡፡እነዚህም የማስረጃ ሕግ ስረዓቶች /Rules of evidence/ በመባል የሚገለፁ ሲሆኑ እነሱም እነዚህም በሁሉም ማስረጃዎች ላይ እንደአስፈላጊነታቸው የሚያገለግሉ ይሆናሉ፡፡
2. #ተጨባጭማስረጃ
ተጨባጭ ማስረጃተብሎ የሚታወቅ በጭብጥ የተያዘውን አከራካሪ ፍሬ ነገር መኖር ወይም ያለመኖር ዳኛውን ለማሳመን ሲባል በስሜት ሕዋሳቱ አማካይነት /senses/ በቀጥታ እንዲያገኛቸው በማቅረብ ነገሮች የሚከናወንበት ነው፡፡ ይህም ዕቃዎችንና ቁሳዊ ነገሮችን /ፎቶግራፎች፣ የቴፕ ክሮች፣ ፊልሞችን፣ የኮምፒዩተር አንሜሽኖች ወዘተ ይጨምራል/ እነዚህ ተጨባጭ ማስረጃዎች ግኡዝ ነገሮችን ብቻ ሣይሆን የሚያካትቱት እንደእንሰሳት የመሳሰሉትን ነፍስ ያላቸውን ነገሮች የሚጨምር ነው፡፡
በአጠቃላይ በወንጀል አጠቃቀም ገላጭ ማስረጃማለት ፍ/ቤት በማስረጃነት የሚቀርብከወንጀሉ ድርጊት ጋርግንኙነት ያላቸው የሚታዩ፣ የሚዳሰሱ፣ የሚሸተቱ፣ የሚቀመሱ ወይም የሚሰሙ ለአንድ ወንጀል ተግባር የዋሉ ወይም ያገለገለወይም ሊውሉ የተዘጋጁ የተከማቹ ለወንጀል መጠቀሚያ ወይም ማስፈፀሚያ ወይም የተፈፀመውን ወንጀል ውጤት ያስገኙ ነገሮችናቸው፡፡
እነዚህ ወንጀል የተሰረባቸው ነገሮች እንደ ጩቤ፣ ደም የነካው ልብስ፣ የጦርመሳሪያ፣ ጥይት፣ ቀለህ፣ መርዝ፣ ግጭት የደረሰበት ተሽከርካሪ፣ ካርታ፣ ፎቶግራፍ፣ ቴፕ፣ የቪዲዮ ክር፣ ጨርቃጨርቅና ክራክሮች፣ ፀጉር፣ የእግር ዱካ፣ የጣት አሻራ፣ ተንቀሳቃሽ ፊልም ... ወዘተ ናቸው፡፡
2.1. #የተጨባጭ ማስረጃዎችጥቅም /Uses of Physical Evidence/
ተጨባጭ ማስረጃ አንድ የተፈፀመ ወንጀል በትክክል መፈፀሙ ንና አለመፈፀሙ ን ወይም በወንጀል ስራ የተጠረጠረው ሰው በስፍራው መኖሩንና የድርጊቱ ተካፋይ/አድራጊ መሆኑን ሊያስረዱ የሚችሉ የማስረጃ አይነቶች ናቸው:: ይህ ማስረጃ የአንድን ተጨባጭ ነገር ምንነትና አመጣጡን በእርግጠንነት ሊያስረዳ የሚችልየማስረጃአይነት ነው፡፡
2.2. #ተጨባጭ ማስረጃዎች ከወንጀል ምርመራ አንፃር አከፋፈል ተጨባጭ ማስረጋጃ ከወንጀል ምርመራ አኳያ ሲተነተን በሁለት ክፍሎች ተከፍሎ ይታል እነሱም ፡-
የግልባህሪን የሚያሳዩ ተጨባጭ ማስረጃና
የቡድን ባህሪን የሚሳዩ ተጨባጭ ማስረጃዎች ተብለው ይከፈላሉ
የግል ባህሪን የሚያሳዩ ተጨባጭ ማስረጃዎች የአንድን ነገር ግላዊነት ወይም ከዛ ከተገኘው ማስረጃ ጋር የሚመሳሰለው አንድ ተጠርጣሪ ካልሆነ በስተቀር ከሌላ ተጠርጣሪ ማስረጃ ጋር በፍፁም ሊመሳሰሉ የማችሉ ሲሆኑ ወይም በድጋሚ በሌላው ሰው ወይም ነገርላይሊገኙ የማይቸሉ ናቸው፡፡ ለምሳሌ የጣት አሻራ፣ የእጅ መዳፍ፣
DNA የመሳሰሉት ናቸው፡፡
የቡድን ባህሪን የሚያሳዩት ተጨባጭ ማስሰረጃዎች የጋራ የሆነ ባህሪ ያላቸው ማስረጃዎች ማለት ነው፡፡ለምሳሌ ጥጥ /ጨርቃጨርቅ/ ቤንዚን፣ አፈር የመሰሰሉት ናቸው፡፡
ማስረጃዎች እንደ ባሕሪያቸው ሲከፋፈሉ
የቡድንባህሪ የግልባህሪ
አደገኛዕ ፅዋቶች የጣት አሻራ
ክራክር የእጅ መሳሪያ ምልክቶች
ፀጉር የእጅ ፅሁፍ
ደም እብለበራሄ / DNA/
መስታዎት የጦርመሳሪያ
አፈር የእግርዱካ/የጫማ ዱካ
3. ቀጥተኛማስረጃ/Testimonial Evidence/
ይህ የማስረጃ በቀጥታ በአይነት የታየን ወይም የተሰማ ማለትም ከአምስቱ የስሜት እዋሶቻችንመሃከል በአንዱ ወይም ከአንድ በላይ በሆነየስሜት ህዋስአማካኝነት የሚገለፁ ለፍረድአሰጣጥ ስረዓቱ በእማነኝነትየሚቀርብማስረጃነው፡፡
4. #የተጨባጭ ማስረጃና የሰው ምስክርነት ሲወዳደር
4.1.#የተጨባጭ ማስረጃ ጠንካራ ጎን
አይዋሹም፣ አይሞቱም፣ አይረሱም፣ አያፍሩም አይሸማቀቁም ወዘተ
ጊዜ የማያልፍባቸው ከሆኑና ወይም ተመርምረው ውጤታቸው አንዴ ከተጠናቀቀ በኋላአይለወጡም
ደካማ ጎን እንደሰው በንግግር ስሜታቸውን ለፍትህ ሰሚው አካል መግለፅ አይችሉም ምስክርነታቸውየሚገለፀው በሙ ያተኛአማካነትነው፡፡
4.2.#የሰው ምስክርነት ደካማ ጎን
ሊቀየር ወይም ሰውየው በፍርድ ቤት ቀርቦ እንዲመሰክር በሚፈለገበት ጊዜ ላይኖር ይችላል፣በወንጀልድርጊት ጊዜ ሁኔታዎችን የመመልከትና ያዩትን ደግሞ የማስረዳት ችግር ሊፈጠር ይችላል፣ የማየት፣ የመስማት፣ የማሽተት ውስንነት ወዘተ
ይዋሻል በገንዘብ ሊደለል ይችላል ይፈራል ይረሳልወዘተ ጠንካራ ጎን
ያለውን ሁኔታ በመግለፅ ፍርድ ቤቱን ማሳመን ይችላል በአጠቃላይም ማስረጃዎች እንደነገሩ ሁኔታ የራሳቸው ጠንካራናደካማ ጎንእናዳለቸው ተመልክተናል ይሁንና የዓይን ምስክርንበተመለከተ ያለው ሁኔታ ከእርግጠኝነት ጋር ተያዞ የሚከተለውን እንመልከት የዓይን ምስክርነትን እርግጠኝነት በተመለከተ በአሜሪካ አገርው ስጥ አርባ የሚሆኑ ችሎቶች ትክክለኛ ያልሆነ ብይን በአይን ምስክር ሳቢያ ሰጥተዋል፡፡በዚህም ሂደትሞት የተፈረደባቸው እድሜ ልክ እስር የተበየነባቸውና እንደየጥፋት እርከኑ ቅጣት የተጣለባቸው ሰዎች ተገኝተዋል:: ይሁንና በአካላዊ ማስረጃ ግን እነዚህን ስህተቶች ሲቀንሱ ተስተውለዋል፡፡ይሁንናየዓይንምስክር እረግጠኛነት እንዴሁኔታው የሚለያይ መሆኑንየዘርፉ ባለሙ ያዎች በጥናታቸው ይስማሙ በታል፡፡ ከዚህም አኳያ እውክታ