In this talk Anthony discusses his recent book, "Muhammad and the Empires of Faith", which explores how critical readings of non-Muslim and Muslim sources in tandem can breathe new life into the historical study of Muhammad and how his message transformed the world. The book argues that, by placing these sources within the intellectual and cultural world of Late Antiquity, one might offer a fresh assessment of the earliest sources for Muhammad’s life, and it also explores what new insights stand to be gained from examining anew the multilayered traditions surrounding his life.
⭐️چکیده: بیشتر محققین تاریخ اسلام هم قرآن و هم پیمان مدینه را متونی می‌دانند که از صدر اسلام نشأت گرفته‌اند. در عین حال، به نظر می‌رسد که در قرآن اشاره مستقیمی به پیمان مدینه وجود ندارد. تا حدی در نتیجه این فقدان، بررسی دقیقی از ارتباط میان این قرآن و پیمان مدینه وجود ندارد. گودرزی در این ارائه با مروری بر پیمان مدینه و سوره مائده نشان می‌دهد که شباهت قابل توجهی میان این دو متن وجود دارد: هر دو به رابطه مومنین با اهل کتاب (علی الخصوص یهودیان) می‌پردازند و بر حرمت قتل و لزوم قصاص تاکید دارند. در کنار این تشابه موضوعی، از نظر لغوی هم بین این دو متن هم‌پوشانی وجود دارد. علاوه بر ذکر این شباهت‌های موضوعی و لغوی، این ارائه فرضیاتی را درباره رابطه احتمالی میان پیمان مدینه و سوره مائده مطرح می‌سازد.
⭐️معرفی: محسن گودرزی کارشناسی ارشد خود را در دانشگاه استنفورد و دورۀ دکتری را در دانشگاه هاروارد گذرانده است. او پیشتر در دانشگاه مینسوتا به تدریس پرداخته و از ۲۰۲۱ استاد و عضو هیئت علمی مدرسه الهیات دانشگاه هاروارد است. پژوهش‌های او عمدتا در حوزه مطالعات قرآنی و تاریخ اسلام متقدّم است و به زمینه‌های گوناگون پژوهش از جمله تفسیر، کلام و فقه علاقه دارد. تمرکز پژوهش‌های او بر اندیشۀ اسلامی و جنبه‌های اجتماعی ظهور اسلام به‌ویژه در بررسی قرآن و ارتباط آن با ادبیات باستان متأخر و تاریخ متنی آن است. گودرزی به همراه بهنام صادقی مقالۀ مفصل و مهم «صنعا-۱ و ریشه‌های قرآن» را در سال ۲۰۱۲ به انتشار رسانده است.
▶️این برنامه به طور زنده از طریق صفحه انعکاس در یوتوبو آپارات پخش خواهد شد و شرکت در آن برای عموم آزاد است.
فرازی از سورۀ مائده (آیات ۱۱۲ تا ۱۱۵) حکایت می‌کند که شاگردان عیسی از او پرسیدند که آیا خداوند می‌تواند برای آنها سفره یا مائده‌ای از بهشت بفرستد. اهمیت این حکایت و مرجع دقیق اشارات آن، همواره در قرآن‌پژوهی [مدرن] مورد بحث بوده است. این تحقیق در ابتدا، با نشان دادن ارتباط این فراز به آیات قبلی سوره که به عبادت مسیحی اشاره دارد، و اینکه عبادت یکی از دغدغه‌های اصلی سورۀ مائده است، تلاش می‌کند تا نشان دهد که این فراز مورد بحث، ناظر به مراسم عشای رَبّانی یا آیین سپاسگزاری مسیحی است. در ادامه، این تحقیق، بحث مختصری از فهم مسیحیان دوران باستان متاخر از "عشای ربانی" و دعاهای در طول این مراسم ارائه می‌کند، و این‌گونه پیشنهاد می‌کند که روایت قرآن در این فراز و سیاق آن، به طور انتقادی سه مسئله اصلی را مورد توجه قرار داده است: ۱) تأیید عقیده مسیحی در آیین عشای ربانی، ۲) ظرفیت این آیین برای ایجاد بخشش و نجات، و ۳) انگاره‌ای مرتبط که مسیح را به عنوان واسطه اصلی بین خدا (پدر) و بشریت می‌بیند. به نظر می رسد این انتقادات نسبت به شیوۀ عبادت مسیحی، واکنشی است به انتقاد مسیحیان [آن زمان] از شیوۀ عبادت مؤمنان [به اسلام]، که پیش از این در سوره به آن اشاره شده است.
✔️محسن گودرزی از اساتید مدعو در سومین مدرسه تابستانی انعکاس است و تحقیقات گسترده‌ای دربارۀ سورۀ مائده داشته که بخش دیگری از آن تحقیقات را در سخنرانی عمومی خود در این مدرسه ارائه کرد. (چکیدۀ ارائه | مشاهده ویدئو)
📼 اهمیت یادگیری زبانهای سامی در دینپژوهی و مطالعات فرهنگی منطقه غرب آسیا و شمال آفریقا بر کسی پوشیده نیست. بااین‌حال دوره‌های معدودی وجود دارند تا به آموزش این زبان‌ها بپردازند.
🔆مرکز دینپژوهی حنیف در همکاری با 🔵انعکاس بر آن شده تا با برگزاری دورۀ مقدمات زبانهای سامی کمکی به علاقه‌مندان و پژوهشگران این حوزه کند. این دوره با چهار کلاس حبشی (گعز)، عبری، سریانی و صفایی در پاییز و زمستان ۱۴۰۲ برگزار خواهد.
💎 معرفی کتاب «مولد النبی: دینداری مناسکی در میان اهل سنت» اثر ماریون هلمز کتز
Katz, Marion H. (2007), The Birth of The Prophet Muhammad: Devotional Piety in Sunni Islam (1st ed.), Routledge.
✔️ به کوشش: مهدی فهیمی
میلاد پیامبر اسلام [ص] فراتر از یک رویداد مهم و تاریخی، از اهمیت دینی(چه در وجه اعتقادی، چه در وجه عبادی) و اجتماعی بالایی برخوردار است. این کتاب با پیوند مطالعات اسلامی با مردم‌شناسی تاریخی در پی ترسیم تصویری چندوجهی، واضح و مستند از موضوع است و تحلیلی انتقادی از مناسک جشن مولد النبی از قرون میانی تا دوران مدرن ارائه می‌دهد.
ایده‌ای که نویسنده در صدد دفاع از آن برآمده این است که منشأ جشن میلاد در کنشی نوآورانۀ توسط یک مرجع قابل‌شناسایی یافت نمی‌شود، بلکه به‌عنوان ادغام تدریجی مجموعه‌ای از روایات و شیوه‌های عمل به آموزه‌های دینی که در نهایت به هم نزدیک‌شده و فرمی متفاوت، بسیار منعطف و جذاب از مناسک را شکل‌داده‌اند تبیین می‌شود.
اثر پیشِ رو این انگاره که جشن مولد النبی اساساً توسط سلسله‌های حاکم بنیان‌گذاری‌شده را به چالش می‌کشد و استدلال می‌کند که مولد النبی توسط طیف وسیعی از افراد پرورش داده شده است که قدرت سیاسی نداشته‌اند. در این راستا توضیح می‌دهد که سلسله فاطمیان، جشن مولد النبی را به عنوان یک مناسبت دولتی برگزار می‌کردند. در دوران میانی اسلام شخصیت‌های برجسته اهل‌سنت نیز مراسم مولد النبی را برگزار می‌کردند که. این جشن‌ها احتمالاً از مصر فاطمی به مناطق دیگر گسترش یافته است. با این حال، نویسنده تأکید می‌کند که جنبه‌های خاص و مناسک جشن میلاد و همچنین روایات مولد النبی، با سنت شیعه امامیه پیوندهای نزدیک‌تری دارد. جشن میلاد در میان شیعیان به پیش از ظهور جشن‌های میلادی که فاطمیان داشتند بازمی‌گردد؛ این موضوع ریشه در سنت غنی و عمیق احادیث عبادی تشیع دربارۀ میلاد پیامبر [ص] و ائمه [ع] دارد.
✔️ماریون هلمز کتز دانش‌آموخته دکتری از دانشگاه شیکاگو و استاد مطالعات اسلامی در دانشگاه نیویورک است. علاقه‌مندی پژوهشی او درباره مسائل احکام، جنسیت و مناسک اسلامی است. او از اساتید مدعو در سومین مدرسه تابستانی انعکاس بود.
بهنام صادقی در این مقاله یک گاهشماری نسبی جدید برای تاریخ‌گذاری ترتیب نزول سور قرآن پیشنهاد می‌دهد که در ادامهٔ روش مهندس مهدی بازرگان است و در آن سوره‌ها به هفت گروه متوالی تقسیم می‌شوند.
🗂 فهرست مطالب ارائه شده در ویدئوی بالا
00:00 بیان موضوع ارائه - تعریف گاهشماری نزول قرآن 00:31 روش‌های کشف ترتیب زمانی نزول قرآن - معرفی روش مبتنی بر سبک 02:24 انواع گاهشماری‌های مبتنی بر سبک - معرفی گاهشماری بازرگان 04:53 معرفی گاهشماری بازرگانِ تحول‌یافته (روش بهنام صادقی) - تقسیم‌بندی قرآن به هفت واحد زمانی
07:05 علت بازنگری در گاهشماری بازرگان 09:21 مثالی از نحوهٔ تعریف فاصلهٔ سبکی میان سوره‌ها 12:24 نتیجه‌گیری: تغییرات پیوستهٔ معیارهای سبکی بر روی گروه‌های هفتگانه و دلالت آن بر ترتیب زمانی میان آنها
▶️ مشاهدۀ نسخۀ کامل ارائه در یوتوب و آپارات انعکاس
این پژوهش به سه پرسش اساسی پاسخ می‌دهد: نخست، قرآن چند نویسنده دارد؟ دوم، آیا واحدهای منسجم معنایی در قرآن محدود به آیات و توالی اندکی از جملات هستند، و یا بسیاری از سوره‌های بلند در کنار یکدیگر یک واحد منسجم سبکی را شکل می‌دهند؟ و پرسش سوم، ترتیب زمانی نگارش سوره‌های قرآن از چه قرار است؟
پژوهش حاضر به واسطهٔ چهار ویژگی بنیادی از تمام تحقیقات مشابه خود متمایز می‌شود:
🔹 این مقاله بر آن است که سه پرسش پیش‌گفته را بدون کمترین مراجعه‌ای به منابع تاریخی مسلمین، از جمله اقوال مسلمانان اولیه در خصوص قرآن، حل نماید. میزان قابل اعتماد بودن این منابع در سال‌های گذشته محل اختلاف نظری درازدامن در محافل آکادمیک بوده است. پژوهش حاضر از حصار متن قرآن فراتر نمی‌رود و تمام توجه خود را معطوف به ویژگی‌های سبکی آن خواهد نمود.
🔹 تحقیقات پیشین به طور معمول روشی برای «ارائهٔ» یک گاهشماری برای سوره‌های قرآن معرفی می‌شد. در مقالهٔ حاضر اما، صرفاً روشی برای اعتبارسنجی یک گاهشماری فرضی ارائه خواهد شد، بی آن که بدانیم منشأ آن گاهشماری به کجا باز می‌گردد.
🔹 تحقیقات پیشین در زمینهٔ گاهشماری سوره‌های قرآن، پیش‌فرض‌هایی اساسی داشته‌اند که در این مقاله در درستی آنها تجدیدنظر شده است. از جمله، محققین این حوزه به طور معمول فرض می‌کنند که مؤلفه‌های سبکی قرآن در طول زمان به طور یکنوا تغییر کرده‌اند. برای مثال، بازرگان فرض می‌کند که میانگین طول آیات در واحدهای سبکی قرآن، در طول زمان همواره روندی افزایشی داشته‌اند. چنین فرض‌هایی لزوماً برقرار نیستند، و برای همین در تحقیق حاضر درستی هیچ‌یک از آنها فرض گرفته نشده است.
🔹 به علت ماهیت بین‌رشته‌ای این حوزه، تحقیقات به طور معمول از ضعف در یکی از زمینه‌های علمی مورد نیازشان رنج می‌برند. از طرفی محققان با پس‌زمینهٔ مطالعات اسلامی که درک مناسبی از ماهیت و ابعاد تاریخی قرآن دارند، قادر به استفادهٔ چیره‌دستانه از ابزارهای آماری نبوده‌اند. از دیگر سو، محققان با پیش‌زمینهٔ قدرتمند در علوم آماری، معمولاً فاقد بینشی هستند که آنها را به سراغ پرسش‌های درست در خصوص قرآن رهنمون شود. پژوهش حاضر سعی دارد که این خلأ را برطرف نماید.
پژوهش تمامی متن قرآن را به هفت واحد سبکی تقسیم می‌کند. با مقایسهٔ ویژگی‌های سبکی کمّی‌شدهٔ این هفت بخش، مشاهده می‌شود که ویژگی‌های سبکی در طول گاهشماری پیشنهادی به نحوی «هموار» تغییر می‌کنند. تبیین معقول این تغییرات هموار، آن است که نویسندهٔ قرآن را یک فرد واحد در نظر بگیریم.
Tabibzadeh, Arya. "Marijn van Putten, Quranic Arabic. From Its Hijazi Origins to Its Classical Reading Traditions, Studies in Semitic Languages and Linguistics, vol. 106, Leiden: Brill 2022, i–xxi+319 pp.+bibl. and index, ISBN 978-90-04-50624-4" Der Islam 100, no. 2 (2023): 570-573. https://doi.org/10.1515/islam-2023-0035
⭐️ چکیده به‌نظر نگارندهٔ این نقد، عربی قرآنی دورهٔ جدیدی را در مطالعات زبانشناسی تاریخی عربی آغاز کرده است. طبیب‌زاده ابتدا نقاط قوت روش فان‌پوتن را برای ارائهٔ پاسخ به پرسش اصلی کتاب برمی‌شمرد، سپس بحث می‌کند که چگونه فان‌پوتن با مطالعهٔ دو منبع اصلی عربی کلاسیک (یعنی آثار متقدم دستورنویسان و سنت‌های قرائت قرآن) نادرستی تصور سنتی از عربی کلاسیک را نشان داده است.
طبیب‌زاده همچنین اشاره می‌کند که تقریبا هم‌زمان با چاپ اثر فان‌پوتن، تحقیقات محققان دیگر روی پیکره‌های کاملا متفاوت نیز به نتایج کاملا یکسانی با پژوهش فان‌پوتن دربارهٔ ماهیت عربی کلاسیک رسیده است (شامل تحقیقات فیلیپ استوکس روی عربی یهودی و عربی مسیحی و مقالات خود طبیب‌زاده دربارهٔ ویژگی‌های لغات دخیل عربی در متون کهن فارسی مانند این و این).
نهایتا ناقد با مقایسهٔ چند اصطلاح جدید در کتاب فان‌پوتن و مقالات فیلیپ استوکس، به نقد این اصطلاحات پرداخته و اصطلاحات پیشنهادی خود را برای بحث دربارهٔ عربی کلاسیک ارائه کرده است.
⭐️ آریا طبیب‌زاده دانشجوی زبان و ادبیات فارسی دانشگاه تهران است. او پیش از این، ترجمهٔ فصل اول عربی قرآنی را نیز منتشر کرده است.
⭐️مرور تحقیق جدید کتاب ابومحمّد موسى بن عقبة سال ۱۴۱ ق درگذشت. ابن‌عقبه از موالى خاندان زبیر بوده و او را می‌توان پس از ابناسحاق بزرگ‌ترین دانشمند سیره و مغازی مکتب مدینه به شمار آورد.
نسخهٔ کتاب مغازی موسی بن عقبه، تا سال‌های اخیر شناخته شده نبود، اما بخش مهم آن در منابع بعدی بویژه دلائل النبوة بیهقی آمده است. اخیرا نسخهٔ نسبتاً کامل این کتاب بدست آمد و توسط محمد الطبرانی در سال 2023 همراه با شرح و تفصیل و مقدمه، در سه مجلد با عنوان «مغازی سیدنا محمد» (ص) انتشار یافت. (تصحیح محمد الطبرانی، عضو فرهنگستان کشور مغرب، محل نشر، فاس، منشورات البشیر بن عطیه، 2023).
اثر موسی بن عقبه صرفا در مغازی و وقایع نظامی دوران مدینه است و به همین دلیل، برخلاف کتاب السیرة النبویة از ابناسحاق که یک مجموعهٔ کامل را شامل می‌شود، صرفا جنگ‌های دوران بعد از هجرت، با اشاره به برخی از مسائل قبل از بدر، مانند تغییر قبله است. جزء اول، دوم و دهم آن که آخرین جزء است، مفقود شده است. شمار فراوانی از محدثان تا قرن چهارم و بعد از آن، مستقیم از کتاب موسی بن عقبه استفاده کرده‌اند. این استفاده دست کم تا قرن هشتم ادامه دارد.
⭐️جلد اوّل
🔵 قسمت اوّل: دربارهٔ شرح حال موسی بن عقبه، مشایخ و شاگردان اوست. 🔵 قسمت دوم: دربارهٔ خود کتاب مغازی موسی بن عقبه است؛ عنوان کتاب، روش کتاب، ویژگی‌های کتاب و این که موسی بن عقبه در امتداد کار عروه و زهری پیش رفته است یا خیر. همین طور تأثیر این کتاب در علم مغازی، این که چه کسانی آن را روایت کرده‌اند و چطور این کتاب سرمشق شماری از سیره‌شناسان بعدی قرار گرفته است. همچنین در باره اهمیت کتاب و ارزش آن سخن گفته شده است. 🔵 قسمت سوم: درباره نسخهٔ برجای مانده و مسائل مربوط به آن و همین طور روش تصحیح آن است. (در مرور جعفریان به مقدمهٔ مصحح پرداخته می‌شود)
⭐️جلد دوم
🔵 جزء سوم: تغییر قبله و نیز غزوهٔ بدر آغاز شده است. جزء چهارم: لیست حاضران در بدر سپس شهدای از مسلمین و کشتگان مشرکین و فهرست اسرای بدر، غزوهٔ غطفان، عبدالله بن رواحه، و سریهٔ حمزه بن سیف البحر و آنگاه قصهٔ عاصم و خبیب، حدیث اصحاب رجیع و قصهٔ سرح المدینه، آمده است . 🔵 جزء پنجم: قصهٔ عرنیین، بئر معونة و فهرست شهدای از مسلمین، قصهٔ کعب بن اشرف، مقتل سَلاّم بن‌ابی‌الحقیق، و غزوهٔ ذات السلاسل و شماری از سرایای دیگر را بیان می‌کند. بخشی از غزوهٔ احد نیز در همین جزء پنجم است. 🔵 جزء ششم: ادامه اخبار غزوهٔ احد آمده است. مهم‌ترین بخش، فهرست شهدای از مسلمین در این نبرد است، پس از آن فهرست کشتگان قریش، غزوهٔ بدر الموعد، بنی‌نضیر، خندق و بخشی از غزوهٔ بنی‌قریظه آمده است.
⭐️جلد سوم
🔵 جزء هفتم: ادامهٔ غزوهٔ بنی‌قریظه و فهرست شهدای مسلمین در خندق، غزوهٔ حدیبیه، حدیث ابی‌بصیر بن اُسید ثقفی و غزوهٔ خیبر است که با قصهٔ صفیة بنت حیی بن اخطب ادامه یافته است. 🔵 جزء هشتم: ادامهٔ غزوهٔ خیبر، عمرهٔ رسول الله، موته و فهرست شهدای مسلمین در آن و بخشی از وقایع فتح مکه است. 🔵 جزء نهم: باقی قصهٔ فتح مکه ، غزوه حنین، غزوة طائف، عمرة جعرانه، حَجة ابی بکر بالناس حین بعثه رسول الله، قصّة اسلام ثقیف و هدم اللات و غزوة تبوک است. 🔵 جزء دهم: شامل وقایع حجة الوداع است. از جزء دهم، فقط یک برگ مانده است.
0:00 : معرفی کلی مصحف مشهد رضوی 2:43 : وقف‌نامهٔ محصف 4:05 : چگونگی نام‌گذاری به مصحف مشهد رضوی 5:02 : ویژگی‌های خاص مصحف 6:45 : نحوهٔ رسم و نگارش 8:30 : چگونگی ورود مصحف به ایران
⭐️ چکیدهٔ ارائه
مصحف مشهد رضوی | مصحف المشهد الرضوي | یا Codex Mashhad در کتابخانه آستان قدس رضوی، متشکل از نسخه‌های خطی کهن به شماره‌های ۱۸ و ۴۱۱۶ است که در اصل یک قرآن کامل را تشکیل می‌داده‌اند اما به دلایلی نامعلوم از هم جدا افتاده‌اند. این کهن‌ترین اثر قرآنی در ایران، و حجیم‌ترین نسخۀ حجازی در قطع عمودی (با ۲۵۲ برگ) در سراسر جهان است که تاکنون می‌شناسیم؛ به همین خاطر، این مصحف احتمالاً یکی از مهم‌ترین اسناد برای درک ما از تحولات تاریخ متقدم متن قرآن است. ترکیبی از تمام ویژگی‌های این مصحف به‌طور کلی در چند نسخه از قرآن‌های اولیه که به سبک حجازی نوشته شده است، یافت می‌شود.
با توجه به متن، قواعد املایی، قرائت‌های گوناگون، ویژگی‌های رسم‌الخطی و ترتیب سوره‌ها، می‌توان به این نتیجه رسید که بخش عمدهٔ این مصحف در دوران بسیار متقدم، احتمالاً در قرن اول/هفتم، رونویسی شده است. با این حال، برخلاف سایر نسخه‌های خطی متقدم قرآن، کل قرآن در وضعیت اولیهٔ مصحف مشهد، بر اساس نسخهٔ رسمی عثمانی، اما بر اساس ترتیب ابن‌مسعود، رونویسی شده است.
🖋 مرتضی کریمی‌نیا اولین بار این مصحف را با انتشار مقالهٔ زیر در مجلهٔ مخطوطات اسلامی بریل معرفی کرد:
Karimi-Nia, Morteza. "A New Document in the Early History of the Qurʾān: Codex Mashhad, an ʿUthmānic Text of the Qurʾān in Ibn Masʿūd’s Arrangement of Sūras."Journal of Islamic Manuscripts 10.3 (2019): 292-326.
⭐️ متن کامل «مصحف مشهد رضوی» با اجازه و همکاری کتابخانۀ آستان قدس رضوی وبا تحقیق و توضیحات و مقدمۀ مرتضی کریمی‌نیا، از سوی «مؤسسة آل البیت علیهم السلام لإحیاء التراث» در سال ۱۴۰۱-۱۴۰۲ به صورت فاکسیمیله به دو زبان عربی و انگلیسی منتشر شده است.
💠معرفی رویداد ۲۰۲۳ «انجمن بین‌المللی مطالعات قرآنی (IQSA)» وفهرستارائههای آن
در دهه‌های اخیر، مطالعات قرآنی به سنتی پویا و زنده در آکادمیای غربی مبدل شده و در آن، هر ساله، نشست‌ها و کنفرانس‌های متعددی در ابعاد مختلف قرآن‌پژوهی برگزار می‌شود و پژوهشگرانی توانمند از سراسر جهان، نتایج آخرین پژوهش‌های خود را ارائه می‌کنند.
✅نشست سالانه انجمن بین‌المللی مطالعات قرآنی (IQSA) مهم‌ترین رویداد سالانه مطالعات قرآنی در سراسر جهان است و به رسم معمول آکادمیا، آخرین و جدیدترین دستاوردهای پژوهش‌های برون‌دینی در زمینه مطالعات قرآنی در این رویداد نمود می‌یابد.
✅ کنفرانس امسال IQSA از ۱۷ تا ۲۰ نوامبر (۲۶ تا ۲۹ آبان) در شهر سن‌آنتونیو ایالت تگزاس، در ۱۲ پنل و با ۵۳ ارائه برگزار می‌شود و برخی از برجسته‌ترین پژوهشگران مطالعات قرآن و اسلام از سراسر جهان در آن مساهمت دارند.
✅از نکات قابل توجه در رویداد امسال، برگزاری این رویداد در کنار کنفرانس‌های بزرگ AAR و SBL و همچنین حضور پررنگ‌تر پژوهشگران ایرانی به نسبت سال‌های پیش است (به ترتیب الفبا: مسعود آرین‌خو، حیدر داوودی، محسن گودرزی و زینب وصال)
🔴 انعکاس در روزهای رویداد، گزارشی از این رویداد مهم و بعضی ارائه‌های آن در صفحۀ اینستاگرام خود منتشر می‌کند.
🗂 فهرست عناوین ارائه‌های رویداد امسال #IQSA با لینک به چکیدۀهر ارائه (دو روز دوم) (فهرست ارائه‌های دو روز اول) ارائه‌های روز سوم: ۱۹ نوامبر ۲۰۲۳ (۲۸ آبان) ⭐️ قرآن و دوران باستان متاخر
☑️ پژوهش‌های آکادمیک غربی در مورد منشأ حدیث و انتقال آن و روش‌های سنتی مسلمانان برای اعتبارسنجی حدیث، با وجود اینکه به بررسی مجموعۀ یکسانی از متون می‌پردازند، اغلب در جهان‌های موازی عمل می‌کنند. جهت پیشرفت آکادمیک و نیز برای تداوم سرزندگی سنت حدیثی، از نظر علمی بسیار مهم است که بین این دو جهان گفت‌وگو تداوم داشته باشد.
✅ از آنجا که جریان مطالعات آکادمیک حدیثی از دههٔ نود میلادی عمیقاً با پژوهش هارالد موتزکی گره خورده، رواج استفاده از روش «تحلیل اسنادی-متنی(ICMA: Isnād-cum-Matn Analysis)» و نتایج به‌دست‌آمده از آن، عملاً به گذار از مکتب «شکاکیت» نسبت به حدیث منجر شده است.
☑️ این روش، تفاوت متنی تحریرهای یک حدیث را ناظر به طرق انتقال هر تحریر تحلیل می‌کند و بدین شیوه، به دنبال ارائۀ تاریخی قابل اعتماد برای زمان رواج آن حدیث است (زمانی که برای اولین بار در گردش قرار گرفته است).
عایشه موتلو اوزگور: استفاده از ICMA برای اعتبارسنجی فرآیند انتقال احادیث در طرق تکی: یک مطالعۀ موردی از یُنبُل
فاطمه قِزِل: ظرفیت برای یک ICMA مقبولِ پژوهشگران مسلمان و غربی: دیدگاهی تطبیقی
محمد سید بشری: ICMA ارگانیک بومی؟ مطالعۀ موردی رویکردی شبه‌تحلیل اسنادی-متنی در پٰژوهش‌های مسلمانان معاصر
⭐️ پنل ۲: مباحث روش‌شناختی در تحلیل اسنادی-متنی (ICMA) - بخش نخست: ارزیابی محدودیت‌ها دبیر: صادق انصاری
گئورگ لویبه: بینامتنیت در طی فرآیند انتقال؛ یا: چگونه ICMA نقد متن را نادرست می‌فهمد؟
آی-ون سو: محدودیت‌های ICMA: الحدیث الغریب
علی آقایی و ناهید حسین نتاج: بازارزیابی تنوع روش‌شناختی در ICMA: موشکافی احادیث سنی و شیعی پیرامون کاربرد «ضرب» در سورۀ نساء: آیۀ ۳۴ (اضربوهنّ)
⭐️ پنل ۳: مباحث روش‌شناختی در تحلیل اسنادی-متنی (ICMA) - بخش دوم: غلبه بر محدودیت‌ها؟ دبیر: ریمون هاروی
طاهر محمد و سلمان نصیر: ICMA و فراتر از آن: ابن‌سیرین و سرآغاز اعتبارسنجی منابع به‌مثابۀ روشی برای نقد حدیث: تحلیل انتقادی منشأ یک گزارش مشهور
جاشوا لیتل: فراتر از حلقۀ مشترک: فایده و ضرورت نقد فرم و تحلیل ادبی
اولوی کاراگدیک: رویه‌های بازبینی متن-حدیث، مانند تحلیل ICMA، به‌عنوان ابزاری برای الهیات اسلامی معاصر؟ بررسی انتقادی برخی از احادیث ارتداد و اهمیت ICMA
مصطفی موحدی‌فر: تحلیل متقابل سند با داده‌های فهرستی: رویکردی متناسب برای به‌کارگیری ICMA در احادیث امامیه
🔵وبسایت StepBible کامل‌ترین منبع برخطِ (آنلاین) رایگان برای مطالعۀ علمی کتاب مقدس به زبانهای گوناگون است که ابزارها و امکانات بسیاری را در اختیار کاربران قرار داده است.
🔵در این وبسایت، به بیش از ۵۵۰ ترجمه و تفسیر عهدینی به بیش از ۲۹۰ زبان (شامل ۴۰ ترجمۀ کهن سریانی، یونانی و...) دسترسی دارید و می‌توانید از ابزارهای متعددی جست‌و‌جوی موضوعی و تحلیل صرفی و نحوی متن کتاب مقدس به زبانهای اصلی (عبری و یونانی) بهره ببرید.
🔵برای کسانی که می‌خواهند کتاب مقدس را به زبانهای غیراصلی، از جمله فارسی و عربی، بخوانند و بفهمند، StepBible با ۳ ترجمۀ عربی و ۲ ترجمۀ فارسی (با امکان مقایسه آیه به آیۀ ترجمه‌ها) گزینه‌ای عالی است.
🔵این وبسایت به شما امکان می‌دهد ترجمه‌های مختلف کتاب مقدس را در کنار هم مطالعه کنید و با مراجعه به فرهنگ‌نامه‌های تخصصی، به مطالعه‌ای عمیق‌تر و علمی‌تر بپردازید.
🗂 در این ویدئو، بخش‌های مختلف وبسایت «StepBible» بر اساس فهرست زیر معرفی شده است:
00:00 مقدمه 00:22 ترجمه‌ها (شامل بیش از ۵۰۰ عنوان به بیش از ۲۹۰ زبان) 02:17 تفاسیر (شامل تفاسیر کهن لاتین، عبری، سریانی و ...) 03:02 تحلیل واژه‌ها (تحلیل صرفی) 04:08 جست‌و‌جو (لفظی، موضوعی و ...) 06:27 منابع (شامل برنامۀ مطالعاتی موضوعی عهدین) 07:30 تحلیل (بررسی واژه‌ها) 08:52 دیگر ویژگی‌ها
آیا رویدادهای علمی، صرفاً محلی برای انتقال دانش و شبکه‌سازی هستند؟ یا فواید دیگری هم دارند؟
برخی از مخاطبین انعکاس، رویدادهای ما را محافلی تماماً علمی می‌بینند که ممکن است برخی از محتواهای آنها را نیز متوجه نشوند. امّا ماجرا فراتر از یک مبادله علمی، چه فوایدی دارد؟
🔵 حیدر داوودی (پژوهشگر پسادکترای دانشگاه نورث‌وسترن) که در رویداد امسال IQSA شرکت کرد و ارائه داشت، در لایوی اختصاصی به ما می‌گوید که شرکت در چنین رویدادهایی چرا مهم است و چه دستاوردهایی دارد. اگر دوست دارید از محافل علمی استفاده‌های بیشتری ببرید، این تجربه‌گویی حیدر را از دست ندهید:
از چند دهۀ قبل، مطالعاتی دربارۀ سنت‌های مکتوب و شفاهی در انتقال میراث متقدم اسلام در جریان بوده است. قرآن نیز در متن این مطالعات مورد توجه ویژه بوده و ارتباط سنت قرائات با رسم مصاحف، از مسائل مورد توجه قرآن پژوهان غیرمسلمان و سپس مسلمان بوده است.
دیرزمانی است می‌دانیم قرآنی که امروز در دسترس ماست، صرفا براساس سنتی شفاهی قابل توصیف نیست. متن نوشتاری مصحف عثمانی، نقش مشخصی در انتقال متن قرآن به صورت امروزینِ آن ایفا نموده است. صدقی در این مقاله پرسشی را مطرح می‌نماید: «آیا برای قرآن، لایه‌ای شفاهی نیز در کنار مصحف مکتوب وجود داشته و می‌توان برای آن تاریخی تعیین کرد؟»
در سال‌های اخیر با مشاهدۀ آنکه برخی قرائت‌های رقیب می‌توانند خوانش‌های حدسیِ متفاوت از یک نوشتۀ مبهم [مثلا بدون نقطه] باشند، این پرسش مطرح شد که آیا همۀ قرائت‌های قرآنی، حدس‌هایی بیش نیستند؟ آیا مسلمانان متن رسم قرآن را دریافت کرده و بعد هر یک از قاریان باید مستقلا درمی‌یافتند که چه گونه این متن را بخوانند و این‌گونه اختلاف قرائات پیدا شده؟
در همین راستا کریستوفر مِلچرت ادعا کرد رابطۀ شیخ و شاگردی برای تبیین قرائات رسمی از اعتبار کافی برخوردار نیست؛ به گفتۀ وی، قرائت نافع چندان شبیه قرائت استادش ابوجعفر به نظر نمی‌رسد. برای صدقی، این ادعای ملچرت نسبتاً شگفت‌انگیز بود و لذا آن را به محک آزمایش گذاشت.
⭐️نقطه‌گذاری در رسم قرآن
امروزه، ده قاری رسمی (قرّاء عشرة) نزد مسلمانان پذیرفته شده‌اند که هر کدام از آنها، دو راوی رسمی دارند. حمزه، کسائی و خلف با یکدیگر روابط شیخ و شاگردی دارند، همانند ابوجعفر و نافع. (جدول ۱)
برای آزمودن این ادعا، صدقی به سراغ مواضعی از آیات قرآن رفت که در قرائت‌های رسمی بر سر نقطه‌گذاری آنها اختلاف است و قرائت‌های ده‌گانه را مقایسه کرد. یعنی کلماتی را در نظر گرفت که اختلاف قرائات تنها با تفاوت مکان نقطه‌ها متمایز می‌شوند و فرق دیگری در نگارش آنها نیست. در قرآن ۲۹۲ مورد از چنین اختلاف‌هایی به چشم می‌آید. (جدول ۲)
در این مرحله و پیش از ورود به بحث، شایان ذکر است این واقعیت که از ۷۶.۴۹۶ کلمۀ قرآن، تنها ۲۹۲ کلمه وجود دارد که بر سر آنها اختلاف نظر است، به خودی خود، نشان‌گر آن است که علتی وجود داشته که باعث شده این قراء در قرائت متن مکتوب تا این حد اتفاق نظر داشته باشند (نکته‌ای که مصطفی اعظمی مدت‌ها پیشتر بیان کرده بود).
⭐️خوشه‌بندی سنت‌های بومی قرائاتبا روش PCA
صدقی این ۲۹۲ مورد اختلاف را به روش تحلیل آماری PCA (Principal Component Analysis) بررسی می‌کند تا ببیند کدام قرائتها به یکدیگر شبیه‌ترند. نتایج این بررسی به صورت نموداری دوبعدی نمایش داده می‌شود و قاریان به شکلی درآن جایابی می‌شوند که میزان دوری و نزدیکی آنها به یکدیگر نشان‌دهنده شباهت و تفاوت قرائت‌های آنان در موارد اختلافی باشد. (نمودار ۱)
نتیجۀ این تحلیل واضح و روشن است. کوفیان یعنی حمزه، کسائی و خلف بسیار نزدیک به هم قرار گرفته‌اند. آنها به روشنی در سنت کوفیِ نقطه‌گذاری رسم با هم اشتراک دارند. وضعیت مدنی‌ها یعنی ابوجعفر و نافع نیز چنین است (و در کمال تعجب: ابن‌عامر نیز در همین خوشه قرار دارد که نتیجه‌ای غیرمنتظره است). ابن‌کثیر و شاگردش، ابوعمرو، دستۀ اقلیت را تشکیل می‌دهند، اما آشکارا به یکدیگر نزدیک‌ترند تا به دیگران. به نظر می‌رسد یعقوب بصری و عاصم کوفی، سنت‌های مستقلی از نظر نقطه‌گذاری باشند.
تحلیل PCA در برخی مطالعات دیگر برای بررسی ابعاد دیگری از اختلاف قرائات به‌کارگیری شده؛ به عنوان مثال فان‌پوتن و صدقی نظام ضمایر را مطالعه کرده‌اند و خوشه‌بندی مشابهی به دست می‌دهند. تحلیل PCA ابزاری بسیار توانمند برای بررسی روابط متقابل میان قراء است.
این نتایج، به خلاف مدعای ملچرت، موید تاثیر روابط شیخ-شاگردی و حوزه‌های جفرافیایی بر شباهت‌ها و تفاوت‌های قرائات است.
اما دربارۀ نقاط توافق قرائات، یعنی هزاران موردی که قراء در آن توافق دارند چطور؟
⭐️ شناسایی سنت شفاهی پیشین
قراء ده‌گانه در موارد زیادی (که قرائات براساس نوع نقطه‌گذاری می‌توانند مختلف باشند) توافق دارند که فاقد اهمیت است. برای نمونه، آیۀ ۲ سورۀ بقره را می‌توان چنین نقطه‌گذاری کرد: «ذلک الکباب لا زیت فیه» (این کبابی است که روغن زیتون ندارد)، اما به وضوح این قرائتی مضحک و توافق دربارۀ آن، بی‌اهمیت است. توافق قرائتها در چنین مواردی فایده‌ای در یافتن سنت شفاهی مشترک ندارد.
اما مواردی که قراء ده‌گانه در آن توافق دارند، در حالیکه قرائت معنادار و معقول دیگری (براساس نقطه‌گذاری متفاوت) امکان‌پذیر باشد، از اهمیت بسزایی برخوردار خواهد بود.
صدقی در این مقاله ده مورد این‌چنینی از توافق قرائات را شناسایی کرده است (صفحات ۷۹۵ تا ۸۰۰ از مقاله). او در یافتن قرائت‌هایی «به همان اندازه معقول یا حتی معقول‌تر» از قرائاتی که قراء رسمی بر آن توافق دارند بسیار سختگیرانه عمل کرده است. جالب است که در برخی از این موارد، ما قرائتِ بدیلِ معقول‌تر را می‌توانیم در میان قرائت‌های غیررسمی (غیر از قراء ده‌گانه) پیدا کنیم. (نمونه ۸: «یمترون» در مریم: ۳۴)
⭐️ احتمال توافق قرائات
صدقی سپس احتمال وقوع اتفاقی توافق میان قرائت‌های ده‌گانه را محاسبه می‌کند؛ به ویژه آنکه احتمال قرائت معقول دیگری درمیان باشد و احتمال آن را یک در میلیون تعیین می‌کند که رخداد اتفاقی آن، خیلی بعید و نامحتمل است. (جدول ۳)
صدقی توجه می‌کند که ممکن است برخی افراد اینکه قرائت بدیلِ پیشنهادی به همان اندازه معقول و معنادار باشد، را در همۀ آن ده مورد، نپذیرند. همچنین در محاسبات جدول ۳، تنها سه سنت کوفی، مدنی و مکی-بصری لحاظ شده بودند و قرائت‌های یعقوب و عاصم نادیده انگاشته شده بودند، لذا جدول دیگری تنظیم می‌کند تا هرکس بتواند بخت رخداد توافق را براساس ارزیابی خودش محاسبه نماید.
در این جدول جدید، با در نظر گرفتن سه قرائت موافق و هماهنگ کافی است ۴ مورد از موارد اختلاف‌پذیر را در نظر بگیرید، تا احتمال آن از آستانه ۱۰۰/۱، که صدقی تعیین کرده، کمتر شود (در علوم انسانی معمولا حد آستانه را ۲۰/۱ در نظر می گیرند). برای ۴ قرائت فقط ۳ مورد کافی است و برای ۵ قرائت فقط ۲ مورد! نتیجه به دست آمده بسیار مستحکم است و ارائۀ ۱۰ مورد (تعداد نمونه‌های ارائه شده توسط صدقی) بیش از حد لازم است.
این یک حرکت هوشمندانه است و از اینکه افرادی که ریاضیاتشان ضعیف است بیایند و با زیرسوال بردن یکی دو مورد، کل نتیجه را رد کنند، جلوگیری می‌کند. این کار برای رد کل نتیجه کافی نیست. شما باید اساساً همه آنها را رد کنید.
خوب این نتیجه به چه معنا است؟ این بدان معناست که به هیچ وجه امکان ندارد که تمام قراء ده‌گانه به طور اتفاقی بر روی نقطه‌گذاری رسم قرآن توافق کرده باشند. اما هنوز لزوماً ثابت نمی‌کند که می‌بایست آن را از سنت شفاهی گرفته باشند.
⭐️ قرائات و نسخ خطی
حال صدقی بررسی می‌کند که آیا ممکن است این اتفاق نظر قراء، تنها از رسم مورد استفاده در نسخه‌های خطی نشئت گرفته باشد؟
برخلاف تصور رایج، تمام نسخه‌های خطی متقدم قرآنی تا اندازه‌ای در رسم اولیه خود نقطه‌گذاری شده‌اند. بنابراین، اگر این ده مورد پیشنهاد صدقی در تمام نسخه‌های خطی قرآن دارای نقطه‌گذاری مورد انتظار (مطابق قرائت قاریان) باشند، به سادگی می‌توان نتیجه گرفت که توافق بین این ده قاری نیز از کهن الگوی مکتوب (احتمالا رسم الخط مصحف عثمانی) ناشی می‌شود.
از این رو، صدقی با دقت هر چه تمام‌تر رسم همگی این ده مورد را در تمام نسخه‌های خطی متقدمی که می‌توانست به دست آورد، بررسی می‌کند و معلوم می‌شود که رسم بیشتر آنها بدون نقطه بوده، و گاهی اوقات که نقطه‌دارند، نقطه‌گذاری در واقع مطابق قرائتی است که هیچ یک از این ده قاری با آن موافق نیستند. مثلاً رسم «تمترون» (مریم:۳۴) را ببینید.
بنابراین، با استفاده از متن مکتوبی که در متقدم‌ترین مصحف‌ها یافت می‌شود، نمی‌توان به طور قابل قبولی توضیح داد که چرا ده قاری ما در مورد این ده مورد (و جاهای بسیار دیگری که ممکن است تصور شود) توافق دارند. لذا این توافق می‌باست از یک سنت شفاهی اصیلی آمده باشد که در کنار سنت مکتوب ادامۀ حیات داده است.
⭐️ تاریخ‌گذاری سنت شفاهی قرائات
از آنجایی که متقدم‌ترین قاریان از قراء عشرة، در نیمۀ دوم قرن اول اسلامی می‌زیسته و فعال بوده‌اند، این سنت شفاهی رایج باید حداقل به همین قدمت باشد. صدقی چند گزارش تاریخی دیگر هم می‌آورد که این زمان را کمی بیشتر مشخص می‌کند. (صفحۀ ۸۱۰)
صدقی با چند نکتۀ مهم به بحث خود پایان می‌دهد (صفحۀ ۸۱۱): ۱. موارد مورد اختلاف در بین قاریان می‌تواند ناشی از حدس‌ها، نگرش‌های کلامی، مکاتب نحوی و ... باشد. ۲. قرائت‌های بدیل هم می‌توانند از جستجو برای جنبه‌های غیرمنتظرۀ رسم قرآن و جذابیت آن ناشی شوند.
در نهایت: هنوز یک گلوگاه تعیین کننده در سنت‌های قرائات وجود دارد، که بر اثر رسمی‌سازی مصحف عثمانی پدید آمده. واضح است که پیش از این رسمی‌سازی، بین قاریان مختلف و نسخ مکتوب، تفاوت بسیار بیشتر/توافق بسیار کمتری وجود داشته است. لذا تحقیقات بیشتری لازم است.
⭐️ در این ارائه، با یکی از کهن‌ترین و ارزشمندترین نسخه‌های قرآنی به جا مانده از قرن اول آشنا می‌شوید که در کتابخانۀ آستان قدس رضوی نگهداری می‌شود. وجه تمایز این مصحف با دیگر نسخه‌های خطی متقدم کشف شده در این است که بیش از ۹۵٪ متن قرآن را شامل می‌شود و در تدوین اولیۀ خود، از ترتیب متفاوتی تبعیت می‌کرده است. این مصحف به تازگی به صورت فاکسیمیله چاپ و منتشر شده است (آشنایی بیشتر)
اما چگونه این مصحف به دست ما رسیده است؟ از کجا می‌دانیم این مصحف متعلق به قرن اول است؟ مصاحف کهن چه ویژگی‌هایی دارند؟ چه تفاوت‌هایی بین این مصحف و مصاحف رسمی مشاهده می‌شود؟ ...
🗂 فهرست مطالب ویدئو
0:00: معرفی کلی مصحف مشهد رضوی 2:56: وقف‌نامهٔ مصحف 4:50: چگونگی نام‌گذاری به مصحف مشهد رضوی 5:58: توصیف کلی نسخه‌های کهن حجازی/مایل قرآن 17:20: مقایسۀ مصحف مشهد رضوی با مصحف رسمی 24:27: نسخه‌های کهن قرآن از حیث اختلاف مصاحف الأمصار 27:21: ویژگی‌های خاص مصحف مشهد رضوی 33:25: ترتیب و توالی سوره‌ها در مصحف مشهد رضوی 42:27: نحوهٔ رسم و نگارش 46:00: چگونگی ورود مصحف به ایران 49:30: آزمایش‌های تاریخ‌گذاری کربن 51:12: سوال مهم: چرا متن عثمانی نوشته شده، اما با ترتیب ابن‌مسعود؟
▶️نسخۀ کامل و باکیفیت این ارائه را (در ۱ ساعت و ۵۰ دقیقه) همراه با پرسش و پاسخ‌ها را در یوتیوب و آپارات انعکاس مشاهده کنید.
برخی از سوالاتی که در نسخۀ ویدئوی ارائه کامل پاسخ داده شده است:
● آیا کاتب این مصحف علی(ع) است؟ ● آیا دو سورۀ ناس و فلق در این مصحف وجود دارد؟ ● چرا در قرآنِ حجازی تصرف‌هایی انجام دادند؟ ● نقطه‌گذاری در این مصحف چگونه است؟ ● آیا کاتبان نگرانی داشتند که تغییرات انجام شده برملا شود یا خیر؟ ● آیا در این مصحف، تقسیم‌بندی‌های آیات مانند مصحف رسمی عثمانی‌ست؟ ● آیا روشی وجود دارد که بتوان فهمید بخش محو شده و پاک شدۀ این مصحف، چه بوده است؟
و چندین سوال دیگر را در ویدئوی کامل در یوتیوب و آپارات انعکاس می‌توانید مشاهده کنید.
✅ قرآن وقتی می‌خواهد از قصۀ پسر مریم حرف بزند، او را «عیسی» می‌نامد: «ذٰلِكَ عِیْسَى ابْنُ مَرْیَمَۚ-قَوْلَ الْحَقِّ الَّذِیْ فِیْهِ یَمْتَرُوْنَ.» اما نکته‌ی عجیب این‌جاست که منابع مسیحی، از جمله انجیل‌ها، او را نه «عیسی» بلکه «یشوعا» صدا زده‌اند. و اینجا زادگاه یک معمای کهن است.
☑️از قدیم، قرآن‌پژوهان همواره می‌پرسیدند که پس قرآن نام «عیسی» را از کجا آورده؟ آیا قرآن اولین جایی بوده که این نام را برای اشاره به «یشوعا» استفاه کرده است؟ از مدت‌ها پیش، برخی مسیحیان در جدال با مسلمان‌ها به این پرسش‌ها اشاره کرده‌اند و حتی گاهی نتیجه گرفته‌اند که استفاده از کلمه‌ی «عیسی» به جای «یشوعا» یکی از خطاهای قرآنی است.
✅ این پرسش هم‌چنان زنده بود تا اینکه سال ۲۰۱۹ کشف تازه‌ای رخ داد. احمد الجلاد زبان‌شناس و کتیبه‌شناسی بود که همراهِ کاوشگرانی در صحرای سیاه، جایی بین اردن و سوریه، سنگ‌نبشته‌ای صفایی پیدا کرد که به قرن چهارم میلادی برمی‌گشت. (در این ویدیو، الجلاد از اين کشف ارزشمند خبر می‌دهد.) #احمد_الجلاد مدعی بود که این سنگ‌نبشته می‌تواند شاهد جدیدی برای حل معمای نام عیسی باشد. او ادعایش را در مقاله‌ای که سال ۲۰۲۱ منتشر کرده پرورانده است.
☑️احمد الجلاد می‌گوید که نویسندۀ این سنگ‌نبشته یک فردِ مسیحی عرب‌زبان است که نام خدای خود را با حروف «ع ـ س ـ ی» به خط صفایی حک کرده است. او معتقد است که این نام همان «عیسی» است که به مسیح اشاره دارد. بدین‌ترتیب، این سنگ‌نبشته می‌تواند نشان بدهد که در عربستانِ پیش از اسلام نیز نام «عیسی» وجود داشته و بعضی از مسیحیانِ این منطقه، مسیح را به این نام می‌خواندند.
✅ در این ویدئو، احمد الجلاد توضیح می‌دهد که چگونه این سنگ‌نبشته می‌تواند به حل معمای کهنۀ نام «عیسی» کمک بکند و تبیین می‌کند که چرا این نام برای مسیح به کار گرفته شده است.
به نظرتان مصدر ابتهال در آیه «فمَنْ حاجَّكَ فيه مِن بَعدِ ما جاءَكَ مِنَ الْعِلمِ فَقُل تَعالَوا نَدْعُ أَبناءَنا وَأَبناءَكُمْ ونِساءَنا وَنِساءَكُمْ وَأَنْفُسَنا وَأَنْفُسَكُمْ ثُمَّ نَبتَهِلْ فَنَجعَلْ لَعنَتَ اللهِ عَلى الْكاذِبينَ» ۶۱:۳ به چه معناست؟
