مقاله 9️⃣🅰 از مقالات برتر مطالعات اسلامی به انتخاب شان آنتونی

9A. Ahmad Al-Jallad, "The Arabic of the Islamic conquests: notes on phonology and morphology based on the Greek transcriptions from the first Islamic century", BSOAS (2017)

"عربی فتوحات اسلامی: یادداشت‌هایی در واج‌شناسی و تاریخ تحولات لغوی بر اساس آوانگاری‌هایی یونانی از قرن اول اسلامی"

✍🏻 احمد الجلاد، بولتن مدرسه مطالعات شرقی و آفریقایی (۲۰۱۷)

🔻لینک این مقاله

#انعکاس_مقاله
@inekas

مقاله 9⃣🅱 از مقالات برتر مطالعات اسلامی به انتخاب شان آنتونی

9B. Marijn van Putten, "The Feminine Ending -at as a Diptote in the Qurʾānic Consonantal Text and Its Implications for Proto-Arabic and Proto-Semitic", Arabica (2017)

"ختم به ة تأنیث به عنوان یک غیر منصرف در متن صامت قرآنی و کاربردهای آن در زبان‌های نیاعربی و نیاسامی"

✍🏻 مارین فان‌پوتن، عربیکا (۲۰۱۷)

🔻لینک این مقاله

#انعکاس_مقاله
@inekas

مقاله 🔟 و آخرین مقاله از مقالات برتر مطالعات اسلامی به انتخاب شان آنتونی

10. Deborah Tor, "The Eclipse of Khurāsān in the twelfth century," BSOAS (2018)

"خسوفِ خراسان در قرن دوازدهم"

✍🏻 دبورا تور، بولتن مدرسه مطالعات شرقی و آفریقایی (۲۰۱۸)

اولین مقاله‌ای که واقعاً من (شان آنتونی) را وادار کرد به این فکر کنم که چگونه تحقیقات اقلیم‌شناسی و تحقیقات تاریخی می‌توانند با هم مرتبط باشند.

🔻لینک این مقاله

#انعکاس_مقاله
@inekas

🔰 درباره نشست «مدافعه‌جویی‌های آشکار و پنهان در اسلام‌پژوهی»

بحث درباره تأثیر ایدئولوژی‌ها بر مطالعات دانشگاهی دین به طور عام و مطالعات اسلامی به طور خاص، در دهه‌های گذشته مورد توجه دین‌پژوهان و اسلام‌پژوهان بوده است. ایدئولوژی دین‌پژوهی تیموتی فیتزجرالد و شرق‌شناسی ادوارد سعید را می توان نمونه‌هایی از آثار منتشر شده در این زمینه دانست.
کتاب اخیر دانشگر، قرآن‌پژوهی در دانشگاه‌ها و مجامع علمی جهان اسلام، را می توان یکی از جدیدترین آثار در این زمینه دانست. اگر، به عنوان نمونه، اثر سعید را تلاش برای توجه به ریشه‌های سیاسی شرق‌شناسی بدانیم، کتاب دانشگر را می توان روی دیگر این سکه، یعنی ریشه‌یابی نگاه های دفاعیه‌ای در اسلام‌پژوهی در جهان اسلام دانست. کتاب دانشگر در اواخر سال ۲۰۱۹ توسط انتشارات دانشگاه آکسفورد منتشر شده است. در سال ۲۰۲۱ نیز مجموعه مقالاتی درباره کتاب به ویراستاری محسن فیض‌بخش در مجله روش و نظریه در دین‌پژوهی (انتشارات بریل) منتشر شده است. دانشگر همچنین در سال ۲۰۲۰ به همراه ایرن هیوز مجموعه مقالاتی را با عنوان واسازی مطالعات اسلامی ویراستاری و در سری آیلکس انتشارات دانشگاه هاروارد منتشر کرده است.

در نشست «مدافعه‌جویی‌های آشکار و پنهان در اسلام‌پژوهی» از مجموعه «خیلی دور، خیلی نزدیک» که توسط دورنما برگزار می گردد، زهیر میرکریمی با مجید دانشگر در این زمینه گفتگو خواهد کرد.

▫️لینک شرکت در نشست

#انعکاس_رویداد

@Inekas

💠 کارگاه نظریه‌پردازی درباره نقد حدیث: تعاملات امامیه با اهل سنت

Workshop on Theorising about Ḥadīth Criticism: Sunnī-Imāmī Interactions
#انعکاس_رویداد

🗓 تاریخ برگزاری: 3rd–4th February 2022

🔹 برگزارکننده: موسسه مطالعات اسلامی و عربی دانشگاه اگزتر

این کارگاه، با تمرکز بر شباهت‌ها و تفاوت‌های دانش‌های مرتبط با حدیث میان امامیه و اهل سنت، نقد حدیث را از زمان شیخ طوسی تا محقق حلی بررسی می‌کند. آیا علمای امامیه و اهل سنت نگرانی‌ها و علاقه‌های مشابهی داشتند؟ آیا آن ها انتطارهای مشابهی از نقش راویان حدیث داشتند و آثار رجالی ایشان علاقه‌های قابل مقایسه‌ای را نشان می‌دهد؟ چطور در امامیه و اهل سنت نقد حدیث به نظریه فقهی کمک کرده است؟ تا چه اندازه نقد حدیث در امامیه، اصیل است و از اولویت‌های متفاوتی با اهل‌سنت برخوردار است؟ تا چه اندازه روش‌های نقد حدیث در امامیه و اهل سنت از یکدیگر بهره برده‌اند؟ بررسی نظرات دانشمندان اهل‌سنت و امامیه در کنار یکدیگر دانش ما نسبت به هر دو غنی می‌کند و اینکه آیا و تا چه اندازه در بحث‌های مشابه شرکت کرده‌اند را نشان می‌دهد.


🔸 محمد غرایبه (دانشگاه هومبلت برلین): مفاهیم ولایت در اهل‌سنت و بازتاب‌های آن در فرآیند تولید ادبی حدیث

🔸 علي الرضا رزق (دانشگاه گوتینگن): احادیث متعارض و عمل به آن‌ها در گفتمان فقهی امامیه

🔸 پاول پاولویچ (دانشگاه صوفیه): اثر متقابل میان سند و متن به عنوان اصلی کلیدی در نقد حدیثی مسلم بن حجاج

🔸 بلال ابوالعباس (دانشگاه اگزتر): سازگار کردن خبرهای متعارض نزد شافعی و شیخ طوسی

🔸 جورج وارنر (دانشگاه بوخوم): "به‌وسیله دشمنان‌مان": استفاده‌ از منابع حدیثی غیر شیعه در کتب [کفایة‌الاثر] خزاز و [مقتضب الاثر] جوهری

🔸 حسام عوف (دانشگاه توبینگن): اعتبار و اعتبار فقهی خبر واحد در قرن دهم و یازدهم میلادی در نطریه فقهی اهل سنت و تشیع

🔸 مصطفی موحدی‌فر (دانشگاه برمینگام): نقد حدیث در بغدادِ قرن یازدهم [میلادی]: تعاملات امامیه با اهل سنت

🔻 متعاقباً گزارش کنفرانس ارسال خواهد شد.

@Inekas

🔰کتاب «گوساله زرین میان عهدین و قرآن: متن مقدس، جدل و تفسیر از باستان متاخر تا اسلام»

اثر جدید مایکل پرجیل، مدرس دانشگاه چپمن در کالیفرینا، که سال پیش توسط انتشارات دانشگاه آکسفورد منتشر شده بود، جایزه بهترین کتاب آکادمی آمریکایی دین را در بخش مطالعات متنی از آن خود کرد.


#انعکاس_کتاب
@inekas

🔰معرفی کتاب «گوساله زرین میان عهدین و قرآن: متن مقدس، جدل و تفسیر از باستان متاخر تا اسلام» نوشته‌ی مایکل پِرِجیل

🔷 معرفی توسط ناشر:
این کتاب داستان پرستش گوساله زرین (گوساله سامری) توسط بنی اسرائیل را در بسترهای یهودی، مسیحی و مسلمان از اسرائیل باستان تا ظهور اسلام بررسی می‌کند. این کتاب به ویژه بر ارائه قرآن از این روایت و زمینه آن در بازگویی‌های یهودی و مسیحی این داستان از دوران باستان متأخر تمرکز دارد.

در طول قرن‌ها، تفسیر داستان گوساله، دستخوش تغییرات عمده‌ای شده که منعکس کنندهِ زمینه‌های مختلف فرهنگی، مذهبی و ایدئولوژیکی‌ای است که در آن جوامع مختلف از داستان، برای مشروعیت بخشیدن به سنت خود، به چالش کشیدن ادعاهای دیگران، و تعیین مرزها بین خود و دیگران استفاده می‌کردند.

این کتاب به ارزیابی مجدد رابطه بین کتاب مقدس و قرآن کمک می‌کند و در مورد لزومِ درک قرآن و تفاسیر اسلامی از تاریخ و روایات اسرائیل باستان به عنوان بخشی از سنتِ گسترده‌تر عهدینی استدلال می‌کند. روایت گوساله در قرآن، که برای فهم برداشت قرآنی از میراث اسرائیل و وضعیت یهودیان زمان خود، محوری است، منعکس کننده تعاملی عمیق با روایت عهدینی در سفر خروج و همچنین آگاهی یافته از سنت های تفسیری و فراعهدینی موجود در عصر قرآن در اواخر دوران باستان است.

این کتاب همچنین به موضوع رویکردهای غربی به قرآن می‌پردازد و استدلال می‌کند که اتکای تاریخی محققان و مترجمان به تفسیر کلاسیک مسلمانان از متن مقدس منجر به نتایجی گمراه کننده در مورد معنای داستان‌های قرآن شده است.

🔶 توضیحات هیئت داوران درباره کتاب:
اگرچه مطالعه مقایسه‌ای به دلیل ذات گرایی‌اش مورد انتقاد قرار گرفته است، کار پرجیل نمونه برجسته‌ای از کاربردهایی است که مقایسه -در صورتی که جدی و در مقیاس کوچک انجام پذیرد-می‌تواند داشته باشد. در حالی که کار وی بر اساس دانش دقیق و پژوهش لغت شناسانه مسئولانه است، تسلط وی به مواد پژوهش و نوآورانه بودن تحلیل‌هایش، او را به این سمت سوق می‌دهد که ادعاهای بسیار جسورانه‌تری در مورد ماهیت کتاب مقدس عبری و قرآن کند. نتیجه این تلاش، اثری است که به لحاظ متنی غنی و به لحاظ نظری پیچیده است که در حالی که تمرکز زیادی بر یک متن اصلی یعنی متن گوساله زرین دارد، متعاقباً به موضوعات بسیار بزرگ‌تری می‌پردازد که با متنیت، سیاست، و ماهیت پژوهش سروکار دارند.

کتاب شامل 9 فصل است که در 528 صفحه نگاشته شده است.

#انعکاس_کتاب
@inekas

🔰مرور عبدالله گلدری بر این کتاب «گوساله زرین میان عهدین و قرآن» در «مجله اسلام و روابط مسیحیان و مسلمانان سال 32، 2021 - شماره 2» (Islam and Christian–Muslim Relations, Volume 32, 2021 - Issue 2) منتشر شده است که در ادامه، متن اصلی و ترجمه فارسی این مرور، ارسال می‌شود.

@inekas

🔰 انتشار کتاب «عربی قرآنی: از خاستگاه حجازی تا سنت‌های قرائت کلاسیک آن»

✍🏻 نوشته مارین فان‌پوتن

🔻 دریافت فایل تمام متن کتاب

🔷 چکیده کتاب:
زبان قرآن چه بوده است و ما چطور این را می‌دانیم؟ امروزه قرآن در ده روایت مختلف تلاوت می‌شود که جزئیات زبانی آنها با یکدیگر ناسازگارند. این اثر نخستین لایه زبانی قرآن را آشکار می‌کند و نشان می‌دهد که متن به گویش بومی حجازی نوشته شده است، و در قرن‌های پس از آن، خوانندگان مختلف قرآن، شروع به دیدن متن قرآنی به عنوان متن عربی کلاسیک کردند؛ که منجر به تبدیل این متن به یک ایده‌آل زبانی جدید، یعنی زبان آرمانی العربیه شد. این مطالعه، داده‌های دست‌نوشته‌های قرآنی کهن، آثار نحویون عربی قرون میانه و داده‌های فراوان مربوط به قرائات قرآن را به کار می‌گیرد تا به بینش‌های جدیدی در تاریخ زبانی عربی قرآنی دست یابد.


🔹 معرفی کوتاه نویسنده از کتاب

🔹 دریافت ترجمهٔ فصل اول عربی قرآنی از آریا طبیب‌زاده

#انعکاس_کتاب
@inekas

🔰 کتاب تازه منتشر شده «عربی قرآنی: از خاستگاه حجازی تا سنت‌های قرائت کلاسیک آن» از ماراین فان‌پوتن،‌ انتشارات بریل

🔸 این کتاب با دسترسی آزاد منتشر شده است.

اطلاعات کتابشناسی:
van Putten, Marijn (2022) Quranic Arabic: From its Hijazi Origins to its Classical Reading Traditions, Brill

#انعکاس_کتاب
@Inekas

🔰معرفی کوتاه مارین فان‌پوتن از کتاب تازه انتشار یافته خود: «عربی قرآنی: از خاستگاه حجازی تا سنت‌های قرائت کلاسیک آن»‌

🔸 منبع: رشتوی اخیر نویسنده در توئیتر
📝 ترجمه: حامد علیا

متعجب شدم وقتی فهمیدم که کتاب «عربی قرآنی» زودتر از موعد منتشر شده است!

این نتیجه نهایی سال‌ها تحقیق است و من به نتیجه آن افتخار می‌کنم و قابل دسترسی آزاد برای همه است! همین الان آن را دانلود کنید!

https://brill.com/view/title/61587

در هفته‌های آینده احتمالاً رشتوهایی راجع به خلاصه‌ای از نکات اصلی فصل‌های کتاب خواهم نگاشت. اما در حال حاضر یک خلاصه سریع ارائه می‌دهم.

این کتاب این سوال را مطرح می‌کند که زبان قرآن چیست و ما از کجا آن را می‌دانیم؟

پاسخ سنتی همیشه «عربی کلاسیک» بوده است، اما در کتابم نشان می‌دهم که این اصطلاح بسیار ضعیف تعریف شده است.
و حتی زمانی که مردم این را می‌گویند، تقریباً هرگز آن را به گونه‌ای معنا نمی‌کنند که در زمان نگارش قرآن معنای درستی بدهد.

سپس به روایات قرائت قرآن می‌پردازم: آنها در مورد زبان قرآن به ما چه می‌توانند بگویند؟

همانطور که مشخص است، آن‌ها گزینه‌های زبانی ناسازگار زیادی را ارائه می‌دهند، و صرفاً بر اساس آن‌ها، قضاوت در مورد اینکه کدام درست‌تر است، دشوار به نظر می‌رسد؛

بنابراین پیشنهاد کردم به جای گزینه پیشین، بر آن چیزی تمرکز کنیم که می‌توانیم از قسمتی از متن قرآن استخراج کنیم. قسمتی که می‌شود به‌طور مطمئن به اولین زمان (از تاریخ قرآن) بازگردانده شود؛ یعنی رسم قرآن. بررسی ویژگی‌های زبان‌شناسانه مثل: املا، قافیه و ساختار آن...

ما می‌توانیم این را با آنچه مثلاً در عربی پیش از اسلام می‌یابیم و نیز آنچه دستور زبان‌های قرون میانه برای گویش‌های مختلف گزارش می‌دهند، مقایسه کنیم. با انجام این کار، تصویری کاملاً منسجم پدیدار می‌شود: قرآن تقریباً در تمام ویژگی‌های زبانی خود گویش حجازی را منعکس می‌کند.

این تعجب‌آور نیست؛ چرا که قرآن از حجاز آمده است. و این به عنوان شاهدی اضافی برای این واقعیت، قابل استفاده است.

با این حال، آنچه جای تعجب دارد این است که اگر از روایات قرائت قرآن که دارای ویژگی‌های غیر حجازی بسیاری است استفاده کنید، به این نتیجه نمی‌رسید.

بنابراین به نظر می‌رسد که حرکتی از مبدأ حجازی زبان قرآنی به سمت زبان سنت‌های قرائت صورت گرفته است که (به طور مصنوعی) انواع ویژگی‌های غیر حجازی را در خود جای داده است.

فصول آخر ردپاهایی از این «کلاسیک‌سازی» قرائت‌ها را جست‌وجو می‌کنند.

این خلاصه کوتاهی بود از آنچه کتاب در مورد آن است که در آن، به شماری از جزئیات مهم کتاب اشاره شد...


🔻 دریافت فایل تمام متن کتاب

#انعکاس_رشتو
@inekas

🔰 ارایه هولگر زلنتین به عنوان سخنران افتتاحیه در اولین همایش مطالعات میان رشته‌ای قرآن

🗓 زمان: 11-12 اسفند
🔸 ثبت‌نام آنلاین
🔸 سایت همایش
🔻 با ترجمه همزمان

🔹 زلنتین، استاد مطالعات دینی در دانشگاه توبینگن است.

💠 عهد عتیق، عهد جدید و قرآن: رویکردی فقهی

چکیده: مدت‌هاست تلاش می‌شود تا ارتباط روایات قرآنی با معادل آن‌ها در عهد عتیق و جدید کشف گردد. اما در این مسیر، موضوعات فقهی با وجود اهمیت محوری در کتب مقدس کمتر مورد بررسی قرار گرفته. شباهت‌های فقهی بین قرآن و عهد عتیق هم عمومیت دارد و هم قابل تقلیل به یک نوع رابطه خاص نیست و از طرف دیگر، درباره عهد جدید، این گونه تصور شده که به گفتمان‌های فقهی کاری نداشته یا حتی به دنبال ایمان‌گرایی محض بوده است؛ هرچند که شواهد فراوانی عکس این امر را می‌رسانند.
زلنتین، در این ارایه، در پی یافتن ارتباط بین عهد عتیق، جدید و قرآن با تمرکز بر احکام مختص غیر یهود در هر یک از سه کتاب مقدس است. عهد عتیق شامل احکامی ویژه غیر یهود موسوم به گریم است و عهدجدید بر پایه آن، مناسکی فقهی ارایه می‌کند. قرآن نیز در سنت تفسیر این احکام عهدینی گام برمی‌دارد.

#انعکاس_رویداد
@inekas

💠 نسخه‌های کهن صنعاء‌ چه نکاتی از تاریخ قرآن را برای ما آشکار می‌کنند؟ (با زیرنویس فارسی)

🔹 کاری از کانال یوتیوب المقدمه با عنوان
What do the Sana'a Manuscripts Tell Us About the Quran
ترجمه اختصاصی فارسی از مجموعه انعکاس

🔸 در این ویدئوی جذاب و فشرده که به تازگی منتشر شده، با سرگذشت مصاحف صنعاء، به ویژه مصحف منحصر بفرد صنعاء-۱ و اطلاعات مفیدی که از تاریخ قرآن برای ما حفظ کرده، آشنا می‌شوید. همچنین، بحث مصاحف صحابه و ارتباط آن‌ها با مصحف عثمانی نیز بررسی می‌شود.

🔸 این ویدئو به تعبیر مارین فان‌پوتن،‌ "خلاصه‌ای گیرا و اثرگذار از کار عالی و تصحیح انتقادی بهنام صادقی از متن پالیمپسست صنعاء" است. (منبع) مقاله مورد اشاره، در سال ۲۰۱۰ در ژورنال عربیکا با عنوان «مصحف یک صحابی پیامبر و قرآن پیامبر: The Codex of a Companion of the Prophet and the Qurān of the Prophet» منتشر شده و تا کنون نزدیک به ۱۰۰ بار مورد ارجاع دیگر محققان قرار گرفته است.(دانلود مقاله)

🔸 مشاهده نسخه با کیفیت در کانال انعکاس در آپارات

🔸 ترجمه مقاله دیگر بهنام صادقی در همین رابطه: «مُصحَف صنعاء ۱ و مسئلهٔ خاستگاه قرآن»

#انعکاس_یافته‌ها
@Inekas

🔰 فرد سوار بر شتر (راکب جمل) در اشعیا، بر اساس تحریر طومارهای بحر المیت و قرائت اسلامی

📝 شان آنتونی (استاد دانشگاه ایالتی اُهایو آمریکا)

منبع: #انعکاس_رشتو ی نویسنده در توئیتر

🔸 تصویر پایین (انتهای پست) مربوط به قرن ۱۴ میلادی (قرن ۸ هجری)‌ و نسخه‌ای از الآثار الباقیة است که در سال ۱۰۰۰ پس از میلاد توسط همه‌چیزدان مسلمان، ابوریحان بیرونی، نوشته شده است. [برای اطلاعات بیشتر راجع به این اثر مراجعه کنید به اینجا. کل نسخه هم، اینجا به شکل برخط در دسترس است.]

این برگه حاوی یکی از تصاویر مورد علاقه من از بخشی از بایبل است و سه پیامبر را نشان می‌دهد: اشعیا (ع)، عیسی (ع) و محمد (ص). اما داستان از چه قرار است؟

🔸بخش مورد بحث، آیات ۶ تا ۷ از فصل ۲۱ کتاب اشعیا از عهد عتیق است. از ابتدا برداشت مسلمانان از این دو آیه، پیشگویی ظهور حضرت عیسی (ع) (روی یک الاغ) و ظهور حضرت محمد (ص) (روی یک شتر) بود. اشعیا (ع) هم، به عنوان دیده‌بانی در برج مراقبت تصویر شده است:

📖 اشعیا ۲۱: ۶-۷:
כִּי כֹ֥ה אָמַ֛ר אֵלַ֖י אֲדֹנָ֑י לֵ֚ךְ הַעֲמֵ֣ד הַֽמְצַפֶּה אֲשֶׁר יִרְאֶ֖ה יַגִּיד
וְרָ֣אָה רֶ֗כֶב צֶ֚מֶד פָּרָשִׁים רֶ֥כֶב חֲמֹ֖ור רֶ֣כֶב גָּמָ֑ל וְהִקְשִׁיב קֶ֖שֶׁב רַב־קָֽשֶׁב

ترجمه:
"زیرا خداوند به من چنین گفته است: «برو و دیده‌بانی را بگمار تا آنچه را که بیند اعلام نماید.
او سوارانی را خواهد دید، سوارانی در کنار هم، سوارانی بر الاغ‌ها، سوارانی بر شترها و او به دقت تمام گوش فرا خواهد داد."

این آیات جزو اولین بخش‌هایی از بایبل بود که مسلمانان آن را به عربی ترجمه کردند –دست کم در میانه قرن هشتم میلادی [قرن دوم هجری]- وعموماً در آثاری که به منظور اثبات نبوت محمد (ص) با تکیه بر متون عهدینی نوشته می‌شدند، آمده است.
این متن عربی، تحریری است که ابن‌قتیبة دینوری (م. ۲۷۶ هـ.ق) از آیات اشعیا در کتاب دلائل النبوة خود ارائه کرده است:

"قیل لی قم نظّارًا فانظر ماذا تری تخبر به.
قلت: أری راکبینِ مقبلَینِ
أحدهما علی حمار والآخر علی جمل"

ترجمه:
"به من گفته شد: برو نگهبانی کن و آنچه را که می بینی اعلام نما!
گفتم: دو سوار می‌بینم که پیش می‌آیند،
یکی سوار بر الاغ و دیگری سوار بر شتر."

📌به تفاوت آشکار بین تحریر عربی و متن عبری بایبل توجه می‌کنید؟
متن عبری آیه جمع است: רֶ֣כֶב (rekhev) = سواران، اما متن عربی مفرد است: راكِب = سوار.

آیا باید فرض کنیم که متن اصلی توسط مترجمان عرب زبان تحریف شده است؟ عجله نکنید...

🔸 شواهد قدیمی بسیاری، مانند طومار معروف اشعیا [از طومارهای بحر المیت] در قُمران، مؤید ترجمه عربی و خوانش רוֹכֵב (rōkhev) به معنای "سوار" به جای רֶ֣כֶב (rekhev) به معنای "سواران" هستند.

قدیمی‌ترین نسخه موجود از ترجمه یونانی عهدین در سنت سپتوآگینتا یا هَفتادگانی)، LXX، نیز این طور ثبت کرده است:
καὶ εἶδον ἀναβάτας ἱππεῖς δύο, ἀναβάτην ὄνου καὶ ἀναβάτην καμήλου (Isa. 21:7 LXXRH)
"دو سوار را دیدم و سواری بر الاغ و سواری بر شتر".

به هر حال تحریرهای عربی با خوانش "راکب جمل" یا "سوار شتر"، آنقدرها هم نادرست نیستند.

———————————-

- تا جایی که من می‌دانم اولین بار این مسئله را جان ریوز (استاد دانشگاه کارولینای شمالی) مورد توجه قرار داده است. (اینجا)
- برای مشاهده برخط طومار اشعیا، به این‌جا رجوع کنید.
- همچنین در خصوص دلائل ابن قتیبه اینجا را ببینید.
@Inekas