#اختصاصی

🔻ریسک قنات‌ها در مناطق شهری

✍️مهدی زارع
رئیس شاخه زمین‌شناسی فرهنگستان علوم

🔷 قنات‌ها از مرحله ساخت تا مدت‌ها پس از متروکه شدن می‌توانند خطرناک باشند. برای نمونه در مرحله ساخت‌و‌ساز، حفارها (مقنی‌ها) در معرض خطر غرق شدن در زیر فوران و جاری شدن تندِ آب، ریزش و... قرار دارند‌. اما خطر قنات‌ها در دوران رها شدن و وضعیت پنهان در مناطق شهری بسیار جدی‌تر است.

🔷 این موضوع تا حدی به این دلیل است که کلاهک محافظ شفت‌ها معمولاً فرو می‌ریزد و در نتیجه شکست دیوار، قطر آنها به سمت سطح افزایش می‌یابد. همچنین، می‌تواند تا حدی به این دلیل باشد که شفت‌های ناقص پر شده فرو می‌روند و وضعیت خطرناکی رقم می‌خورد. قنات‌های پنهان ممکن است در حال اجرا یا رها شده باشند. قنات‌ها در مناطق روستایی معمولاً پنهان نیستند و مردم این مناطق کمتر در معرض خطر قرار دارند. بنابراین، خطر قنات در مناطق شهری بسیار متمرکز است.

🔷 برابر آمار رسمی، ۴۱ هزار رشته قنات به طول ۴۱ هزار کیلومتر در کشور وجود دارد که به طور متوسط سالانه بین ۴ تا ۶ میلیارد متر مکعب آب از این منابع استحصال می‌شود. بر اثر خشکسالی‌ها ۳۰ درصد آب قنات‌ها در ۱۰ سال اخیر خشک شده‌اند و حدود ۵۰ درصد نیز با کم آبی مواجه هستند. ۱۴ درصد اراضی کشور از قنات‌ها آبیاری می‌شوند. تعداد قنات های در حال اجرا ایران در سال‌های ۱۳۴۵، ۱۳۶۷ و ۱۳۸۹ به ترتیب ۳۸ هزار، ۲۰ هزار و ۱۸ هزار واحد بوده است که نشان دهنده روند خشکسالی است.

🔷 نزدیک به ۲۲۰ قنات در پایتخت تهران وجود دارد که بیش از ۹۰ درصد آنها عمدتاً به دلیل گسترش مناطق مسکونی بی‌مصرف شده است. طول کل گالری‌های قنات تهران بیش از ۷۰۰ کیلومتر است‌. ریزش و فرسایش زیرسطحی ناشی از وجود قنات‌های زیرزمینی می‌تواند منجر به فرونشست زمین شود. تا حدود ۷۰ سال قبل قنات‌ بزرگترین تامین کننده آب تهران بوده است.

🔷 رشد جمعیت و در نتیجه نیاز به آب بیشتر باعث افزایش تصاعدی تعداد چاه‌های آب در شهر و کاهش زیاد آبدهی قنات‌ها و در نتیجه رها شدن بسیاری از قنات‌ها شد. در سال ۱۳۴۵ بیش از ۵۲۲ قنات قابل تخلیه در تهران وجود داشت که در سال ۱۳۸۲ به ۷۶ قنات کاهش یافت. هنوز ۱۰۰ کیلومتر قنات در زیر شهر تهران وجود دارد که برخی از آنها بیش از ۱۳۰ متر عمق دارند. شفت‌های قنات معمولاً در فواصل ۱۵ تا ۲۰ متری و ۰.۸ تا ۰.۹ متر قطر دارند. ابعاد پروفیل کانال عمدتاً ۱.۲در ۰.۹ متر با طول تا ۱۸ کیلومتر است.

🔷 یا مثلا در شهر مشهد ۶۳ قنات وجود دارد. در گذشته از این قنات‌ها برای استخراج آب های زیرزمینی مشهد استفاده می شد. اکثر قنات‌های مشهد امروزه خشک شده اند. مواردی از فرونشست زمین در اثر ریزش این قنات‌ها در مناطق شهری گزارش شده است.

🔷 خصوصیات خاک، سطح آب زیرزمینی، بارگذاری ناشی از ساختارهای سطحی، تراکم شفت‌های عمودی و عمق قنات از عوامل مهم در پدیده ریزش قنات‌ها به شمار می‌روند. با استفاده از ویژگی‌های قنات و بارهای ناشی از سازه‌های سطحی، نقشه احتمالی خطر ریزش و فرونشست قنات‌ها برای بعضی از مناطق شهری ایران مانند تهران و مشهد ارایه شده است.

🔷 تخمین زده می‌شود که حدود ۱۰ هزار کیلومتر قنات با ۳۰۰ هزار حلقه چاه در زیر مناطق شهری ایران قرار دارد. تعداد آنها در مناطق شهری سایر کشورهای حاوی آن نیز قابل توجه به نظر می‌رسد. در ایران فرونشست و سایر مشکلات مربوط به چاه‌ها و گالری‌های قنات‌های پنهان سالانه میلیون‌ها دلار خسارت وارد می‌کند.

🔷 خطر قنات متروک به عنوان یکی از مخاطرات زمین‌شناختی باید شناسایی و راهکارهای کاهش این خطر ارائه شود. البته تمام مشکلات امروزی مرتبط با قنات در مناطق شهری‌، از قبیل فرونشست، فروچاله و آلودگی، منشأ انسانی دارند و مستقیماً به دلیل وجود یا بهره‌برداری یا توسعه قنات به‌وجود نمی‌آیند.

🔷 به دلیل گسترش شهرها و فشارهای توسعه، قنات‌ها به تدریج در شهرها متروکه و تخریب شده و به عنوان دارایی‌های در معرض خطر تلقی می‌شوند. برای پایداری، علاوه‌بر نگهداری فیزیکی، جنبه‌های اکولوژیکی و اجتماعی سیستم‌های مدیریت قنات به عنوان ویژگی اصلی زیرساخت‌های آب شهری در ایران نیز باید مورد توجه قرار گیرد./#پیام_ما

#قنات

@payamema

🎥 گفت‌وگو با محمدعلی هاتفی، استادکار قنات (بخش اول)

🔻ترسی همیشگی از آینده

محمدعلی هاتفی ۳۹ ساله از ۱۳ سالگی وارد #قنات شده،‌ پدرش از شش سالگی و پدربزرگش هم در همین حدود.

🔹چهار و پنج نسل پیش از او نیز به این فعالیت پرداخته‌اند.
🔹این ویدئو بخش اول گفت‌وگو با این استادکار قنات است./#پیام_ما

@payameme

▫️یک روستا در شهرستان شاهرود آب شرب و کشاورزی‌اش را از دست داد

🔻چاه جدید «خیج» آب ندارد
| ستاره حجتی |

◇«خیج» روستایی با بیش از دو هزار نفر جمعیت در شهرستان شاهرود با خشک شدن قنات‌ها آب شرب و کشاورزی‌اش را از دست داد. حالا علاوه بر این میزان باغداری از این منطقه به دلیل نبود آب تا یک پنجم کاهش پیدا کرده است؛ اهالی روزی بین یک تا دو ساعت و در بهترین شرایط، به آب شر دسترسی دارند. سال گذشته اداره آبفای شهرستان اقدام به حفر چاهی به عمق ۲۵۰ متر در روستا کرده است که اهالی می‌گویند هشدار دادیم که در این جانمایی و روش لوله گذاری به آب نخواهند رسید اما شرکت آبفای شهرستان طرحش را دنبال کرد.

◇حالا اعتبار حفر پاه هزینه یک حلقه چاه خشک شده است و قرار نیست به این زودی‌ها اعتباری برای آب خیج در نظر گرفته شوند. این در شرایطی است که اهالی می‌گویند یک ساعت آب آن هم نیمه شب سهم آنان از شبکه آبرسانی روستایی است و حتی برای اجابت مزاج باید تا نیمه شب و گاه نخستین ساعات بامداد انتظار آب را بکشند.

گزارش کامل را در سایت «پیام ما» بخوانید.

#آب‌های_زیرزمینی #مدریت_آب #قنات #پیام_ما

@payamema

گفت‌وگو با رضا کیانیان، هنرمند معترض به آلودگی و نابرابری

🔴سدها آب را بلعیدند، نیاکان ما می‌دانستند چرا پنهانش کنند

🔴رضا کیانیان در گفت‌وگو با روزنامه پیام ما انتقادات تندی نسبت به سدسازی مطرح کرده است. او می‌گوید: «نیاکان ما آب را در قنات‌ها و آب‌انبارها پنهان می‌کردند تا از تبخیر محافظت شود، اما سدسازی آب را در معرض نور خورشید قرار داد و آن را نابود کرد.» به باور او، این رویکرد نه‌تنها کمکی به کشاورزی نکرده، بلکه تالاب‌ها، رودخانه‌ها و حتی دریاچه ارومیه را به خشکی کشانده است. خوزستان، که روزگاری پرآب بود، اکنون با بحران بی‌آبی مواجه است.

💧کیانیان همچنین به بی‌توجهی دولت‌ها به فعالان محیط زیست اشاره می‌کند. او می‌گوید: «دولت‌ها می‌گویند ما می‌فهمیم و شما نمی‌فهمید، اما نتیجه این نگاه، بحرانی است که امروز شاهد آن هستیم.» پیشنهاد او چیست؟ به‌جای هزینه کردن برای نهادهایی که تنها نقش نظارتی دارند، این منابع باید در اختیار فعالان محیط زیست قرار گیرد، کسانی که واقعاً دغدغه طبیعت را دارند.

📍قسمت اول گفت‌وگو را ببینید
منتظر بخش‌های بعدی باشید.

📺برای مشاهده نسخه کامل این گفت‌وگو، به یوتیوب، سایت و آپارات روزنامه پیام ما مراجعه کنید.

#بحران_آب#سدسازی#محیط_زیست#رضا_کیانیان#تالاب_خشک#زاینده_رود#خوزستان#ارومیه#قنات#فعالان_محیط_زیست#نجات_طبیعت #روزنامه_پیام_ما

@payamema