PISA-2022 tadqiqotining kreativ fikrlash domeni boʻyicha natijalari haqida yozgan edim. Kutilganidek, Oʻzbekiston, tadqiqotning asosiy domenlarida (matematika , oʻqish savodxonligi, tabiiy fanlar) boʻlgani kabi, kreativ fikrlash boʻyicha ham eng oxirgi oʻrinlarni egalladi. Kutilganidek - chunki tadqiqot mualliflari taʼkidlashicha, kreativ fikrlash va matematika, oʻqish, tabiiy fanlar koʻnikmalari oʻrtasida maʼlum darajada korrelyatsiya bor va bu sohalarda bazaviy darajaga erishmasdan turib kreativ fikrlash haqida gapirish imkonsiz. Esingizda boʻlsa, Oʻzbekiston oʻquvchilarining 60%dan koʻpi uch asosiy domenning birontasi boʻyicha minimal darajaga ham erisha olmagan.

Muammoning sabablarini kengroq tahlil qiladigan boʻlsak, mustaqil, kritik, kreativ fikrlashni ragʻbatlantirmaydigan, asosan maʼlumotlarni yodlatishga qaratilgan, hamma bolalarni hatto tashqi koʻrinishi boʻyicha bir xil qolipga solishga harakat qiladigan maktab taʼlimi bilan birga, yana bir sabab, nazarimda, bolalar adabiyoti bilan bogʻliq.

Tafakkurning rivojlanishi, kengayishi mutolaa bilan roʻy beradi. Biz bolalar adabiyoti deganda nimani tushunamiz? Asosan pand-nasihat ruhidagi asarlarni va buyuk oʻtmishimiz, ota-bobolarimiz haqidagi bola tushunmaydigan tilda yozilgan asarlarni. Hatto "adabiyot - bu odobiyot" deb uqtiramiz. Uzr, lekin bunday asarlar bola uchun qiziq emas, bunday asarlar bolani kitobga oshno qilmaydi, dunyoga, atrofidagi olamga boshqacha nigoh bilan qarashga, kutilmagan rakursdan tahlil qilishga undamaydi.

Biz bolalar adabiyotidan birinchi navbatda "tarbiya" kutamiz. Bolalar adabiyotida klassika darajasiga chiqqan asarlarni eslang: Karlson har xil shoʻxliklar qiladi. Vinni Pux turli gʻaroyib voqealarga tushib, ulardan yechim qidiradi. Moʻjizalar mamlakatiga tushgan Alisaga hech kim "bu yaxshi, bu yomon" deb vaʼz oʻqimaydi. Prostokvashinodagi it va mushuk maza qilib oʻzi xohlaganday yashaydi. Bizda shunday - bolalarni oʻziga torta oladigan qahramonlar, olamlar bormi?

Menimcha, fikrlay oladigan bolaga pand-nasihatning keragi yoʻq: u oʻzi xulosalar chiqara oladi, yaxshi-yomonni ajrata oladi. Bola uchun badiiy adabiyot - "odobiyot" emas, birinchi navbatda turfa olamlarga sayohat qilish, dunyoga turli rakurslardan boqish, oʻzini va oʻzgalarni tushunish imkoni boʻlishi kerak. Shunda mutolaaga mehr paydo boʻladi, bu esa oʻqish savodxonligi uchun ham, boshqa fanlardan yutuqlar uchun ham, kreativ fikrlash uchun ham zaruriy asosdir.

Опубликованы результаты международного исследования PISA-2022 по оцениванию креативного (творческого) мышления 15-летних учащихся школ. Узбекистан оказался в числе стран с самыми низкими показателями.

https://www.gazeta.uz/ru/2024/06/20/pisa-creative-thinking/

Telegram | Instagram | YouTube

Endi xuddi shu darslikning (1-sinf "Ingliz tili") "She'riyat" mavzusida berilgan she'rga e'tibor bering. Agar bizda darslikda shunga o'xshagan she'r namunasi kiritilganida bormi, nazarimda, darslik mualliflari naq toshbo'ron qilingan bo'lar edi.

She'r tarjimasi:

Bitta puf, ikkita puf, uchta puf, to'rtta,
Beshta puf, oltita puf -
Endi meni ko'ra olmaysan!

Yuqorida Sa'dullo Quronovning maqolasida bolalar adabiyoti haqidagi qarashlarimiz mushtarak ekanligi haqida yozgandim. Maqolada yana qiziq gaplar bor:

"Hojiakbar Shayxov asarlarini o‘qirkanman, bir savol menga sira tinchlik bermaydi: mustaqillikdan keyin bolalar adabiyotida o‘ziga xos “epidemiya”ga aylangan “Sariq devni minib” asari o‘rnida Shayxovning ilmiy-fantastik asarlari bo‘lganda, hozirgi yoshlarning dunyoqarashi, ilmiy salohiyati, davlatimizning yalpi ichki mahsulotining hajmi qay darajada bo‘lardi? Albatta, bu savollarga aniq javob berish mushkul. Biroq fantastikaning davlat iqtisodiyoti rivojida kattagina hissasi borligiga shubha yo‘q!"

Muallif fikrining isboti sifatida o‘tgan asrning 70–80 yillarida Xitoy kommunistik partiyasida fantastikaga bo'lgan munosabat va uning oqibatlarini keltiradi.

Bu fikrlarni o'qib turib bir narsa esga tushdi. Milliy o'quv dasturi va u asosidagi "Adabiyot" darsliklari ustida ishlash jarayonida 6-sinfga "Fantastika va sarguzasht olami" degan fasl kiritganimiz ayrim e'tirozlarga sabab bo'lgan, "fantastika bolaga nima beradi?", "detektiv asar bolaga nima beradi?" singari fikrlar bildirilgan edi. Lekin darslik tajriba-sinovida qatnashgan o'qituvchilar, keyinroq darslik amaliyotga joriy qilingach u bilan bevosita ishlagan o'qituvchilar bilan suhbatlashib shuni bildikki, bunday asarlar bola uchun qiziq. Yuqorida yozganimdek, asar (kitob) - bola uchun turfa olamlarga sayohat qilish, dunyoga turli rakurslardan boqish, oʻzini va oʻzgalarni tushunish imkoni boʻlishi kerak. Adabiyot fani dasturlari va darsliklariga bo'lgan yondashuvlar o'zgarishi kerak, faqat qandaydir katta tarbiyaviy g'oyaga yo'g'rilgan yoki faqat (asosan) "milliy" asarlar bo'lishi kerak, degan stereotiplardan, o'zimiz uchun sun'iy yaratgan "qobiq"lardan chetga chiqishimiz kerak.

Qo‘ng‘irotboy Sharipovning aytishicha, kiyim ta’lim sifatiga ta’sir qilmaydi, lekin agar forma bo‘yicha talablar bo‘lmasa, “jamiyatda har xil kiyimdagi odamlar paydo bo‘ladi”, bu esa “har xil to‘qnashuvlar va ziddiyatlar”ga olib keladi.

Bir savol. Olimlar vazir lavozimiga tayinlangandan keyin shunday "ajoyib" fikrlashni boshlashadimi, yoki ularni vazirlikka tayinlashdan oldin maxsus "imtihon" qilishadimi?

Hurmatli vazir, ishonamanki, siz mendan ko'ra ko'proq xorijda bo'lgansiz, OTMlarini ichidan ko'rgansiz. "Har xil kiyimdagi odamlar paydo bo‘lgan" va shu tufayli "har xil to‘qnashuvlar va ziddiyatlar" yuzaga kelgan bironta holatga misol keltira olasizmi?

Yuqoridagi postga qo'shimcha. Vazir Qo‘ng‘irotboy Sharipovning ta'kidlashicha, OTMlardagi kiyinish bo‘yicha talablar oliygohning “o‘z brendini yaratishi” bilan bog‘liq: "“Hech kim tomonidan unaqa topshiriq bo‘lmagan. Lekin har bir oliy ta’lim muassasasi o‘zining brendini yaratishi kerak. “OTM yuqori malakali mutaxassis tayyorlayapti” degan brend, bu nafaqat o‘qituvchilarda, talabalarda ham ko‘rinishi kerak. Chunki OTM – bu madaniyat o‘chog‘i ham".

Men ikkita xorijiy OTMda o'qiganman. Ikkalasi ham (Kolumbiya universiteti, AQSH; UCL, Buyuk Britaniya) top universitetlar - o'z brendiga, o'z nomiga ega. Lekin hech qaysi birida kiyinish bo‘yicha talablar o'rnatish orqali "o‘zining brendini yaratishi"ni ko'rmagan ekanman. Talabalar istaganday kiyinardi - kimdir futbolka-jinsida, kimdir rasmiy kiyimda, kimdir milliy kiyimda kelardi.

Albatta, vazir mendan ko'ra ko'proq xorijda bo'lgan, ko'proq OTMlarini ichidan ko'rgan. Agar talabalar kiyimini "ramka"ga solish orqali "brend" yatargan universitetlarga misollar keltirsalar, bilmaganimizni bilib olardik.

Maktabgacha va maktab taʼlimi vaziri Hilola Umarovaning aytishicha, "maktab darsliklarini yanada takomillashtirish borasida ishlar amalga oshirilyapti" ekan.

Har bir "takomillashtirish" - pul, mablagʻ degani. Va bu mablagʻ shundoq ham rekord darajadagi defitsitli byudjetdan, yaʼni soliq toʻlovchilar hisobidan olinadi. Shu "takomillashtirish"ni "Finlyandiya tajribasi asosidagi" "yangi avlod darsliklari"ni joriy qilishdan, buning uchun 1,3 trln dan oshiq mablagʻni sarflashdan oldin amalga oshirish mumkin edimi? Mumkin edi, lekin bilishimcha, muhokamalarga sabab boʻlgan "Novda" darsliklari chop qilinib maktablarga yetkazilishidan oldin vazirlik bu darsliklarning ilmiy va metodik tarafini tahlil qilish u yoqda tursin, varaqlab ham koʻrmagan.

Yangilangan Konstitutsiya soʻz erkinligini, istalgan axborotni izlash, olish va tarqatish huquqini hamda ommaviy axborot vositalari erkinligini kafolatlarmidi? Jurnalistning jurnalistik faoliyatini amalga oshirgani uchun gumonlanuvchiga aylanishi - "yangi" deyilayotgan davrning yangi tubimi?

AOKA singari tashkilotlar, axborot siyosatiga masʼullar, OAVni yanada erkin qilmoqchi boʻlganlar bu keys boʻyicha munosabat bildirishmadimi?

Yuqoridagi postga izohlarda darsliklar nazorati vazirlik qoʻlida emasligini, vazirga uning vakolatiga kirmaydigan masala boʻyicha savol berish "pastkashlik" boʻlganini yozishmoqda.

Darhaqiqat, "ixcham davlat boshqaruvini shakllantirish" maqsad qilingani aytilgan "maʼmuriy islohotlar" deb atalmish vazirliklarni qoʻshish va "matryoshka" tashkilotlar tuzish jarayonidan bor-yoʻgʻi bir necha oy oʻtib-oʻtmas Taʼlimni rivojlantirish respublika markazi tashkil qilingan va unga katta vakolatlar berilgan edi. Xuddi shu markaz sentyabr oyiga kelib "Finlyandiya tajribasi asosida" deya taqdim qilingan va markazning sobiq rahbari boshqargan "Novda" xususiy nashriyotida yaratilgan darsliklarni joriy qilishni boshladi.

Lekin, bu vazir Hilola Umarovaning darsliklar bilan bogʻliq muammolarga aloqasi yoʻq va darsliklar sifatini undan soʻramaslik kerak, degan xulosaga yetaklamaydi. Shaxsan mening nazarimda, kamida bir avlodning oʻlda-joʻlda, ilmiy va metodik muammolarga toʻlib toshgan, qaysi dastur asosida yaratilgani haligacha nomaʼlum darsliklar bilan bir yil umrini ketkazgani (va katta ehtimol bilan yana bir necha avlod umrini ketkazishi) uchun masʼuliyat shaxsan vazirning ham boʻynida.

Aynan Umarova taʼlimga masʼul shaxs sifatida parlament tasdigʻidan oʻtgan va demakki, xalq vakillari oldida taʼlim sifati uchun javobgarlikni oʻz zimmasiga olgan. Qonunan taʼlim boʻyicha davlat siyosatini amalga oshirish vakolati berilgan vazirlik rahbari sifatida vazir Umarova darsliklarni kimlar yozgani va qaysi tashkilot tasdiqlaganidan qatʼiy nazar, taʼlim jarayoniga kirib kelishidan oldin sifatiga ishonch hosil qilishi kerak edi. Darsliklarga asos boʻlgan dasturlarni, darsliklarning oʻzini Taʼlimni rivojlantirish markazidan talab qilib olib tekshir(tir)ish uning ham vakolati, ham majburiyati edi. Lekin vazir Umarova bu ishni qilmadi. Yoki qilganida ham sifatiga koʻz yumdi.

Bir narsa. Men uchun (va oʻylaymanki, koʻpchilik uchun) maktab taʼlimi sifatiga sunʼiy tashkil qilingan Taʼlimni rivojlantirish markazi yoki Loyihalar ofisi emas, Maktabgacha va maktab taʼlimi vazirligi hamda vazir Umarova javobgar. Va taʼlim boʻyicha savollar birinchi navbatda unga qaratilishi ham mantiqan, ham qonunan toʻgʻri boʻladi.

Qiziq. Agar darsliklar boʻyicha vakolat vazirda va vazirlikda boʻlmasa, PISA natijalaridan keyin Singapur darsliklarini sotib olib, shoshilinch surʼatda tarjima qildirish fikri kimdan chiqdi? Bu jarayonda vazirlikning roli qanday-u Taʼlimni rivojlantirish markazining (yoxud "Novda"ning?) roli qanday?