⭐️مطالعهٔ آراء اندیشمندان برجسته و فقیهان مذهب حنفی حاکی از آن است که اندیشمندان متاخر این مذهب بر این باورند که رییس مذهبشان، ابوحنیفه، قرآن را قدیم و سخن ازلی خدا قلمداد می‌کرده است. متعاقب این تلقی، ساختار زبانی قرآن نیز از مؤلفه‌های ذات معجزه آمیز آن برشمرده می‌شد. با این وجود، مطالعات دقیق‌تر نشان می‌دهد که پیوند ناگسستنی و معجزه‌آمیز زبان عربی با قرآن را نمی‌توان به صورت قطعی به ابوحنیفه منتسب دانست؛ چرا که ابوحنیفه خواندن قرآن به زبان فارسی را در مناسبات آیینی بلامانع می‌دانست. از همین رو برخی دیگر از اندیشمندان متأخر حنفی این نتیجه را گرفته‌اند که ابوحنیفه گوهر قرآن را معنای آن می‌دانسته و زبان عربی، فرعی بر آن بوده است.
کار به آن جا رسید که این آسان‌گیری ابوحنیفه در قرائت قرآن، پس از دورهٔ محنت، زمینه را برای انتساب دیدگاه مخلوق بودن قرآن به وی فراهم آورد و او به ارتداد متهم شد. همین امر فشاری بر اندیشمندان متأخر حنفی آورد تا ابوحنیفه را از این «بدعت» مبرا کنند. در حالی که اندیشمندان متقدم حنفی منحصرا معنا و ظرفیت‌های هدایتی قرآن را اعجاز آن می‌‌دانستند، اندیشمندان متأخر، دیدگاه متقدم را محکوم کرده و در پی ارائه خوانشی جدید از اندیشه‌های ابوحنیفه بر آمدند. متعاقب این بازخوانی، اعجاز قرآن به ساختار زبانی بی‌نظیر آن پیوند خورد.
این پژوهش، در پی مطالعه سیر تطور مذهب حنفی در اندیشه پیوند میان زبان و گوهر قرآن است تا ببیند چگونه این مذهب خود را با باور رایج سنّی‌ها مبنی بر قِدَم قرآن و ساختار زبانی منحصر به فرد آن وفق داده است. هر چند بخشی از مطالعات پیرامون نفش حنفیه و شخص ابوحنیفه در تحول مذکور پیش از این توسط دیگران مورد مطالعه و نشر قرار گرفته است ولی من در این پژوهش بر یکی از شخصیت‌های نادیده گرفته شده یعنی ابوعصمه نوح‌بن‌ابی‌مریم ( ۱۷۳ هـ ق) تمرکز کرده‌ام.
فهم بهتر متون مقدس و درک مفاهیم آن همواره دغدغه اساسی پژوهشگران و به‌ویژه دین‌پژوهان بوده است. تلاش برای رسیدن به این هدف سبب شکل‌گیری روش‌های تفسیری متنوع و نگارش انبوهی از کتب تفسیری گردیده‌است. یکی از این روش‌ها، تفسیر متن مقدس با ارجاع به فقرات مشابه و مرتبط در همان متن مقدس است. استفاده از الگوی «ارجاع متقابل Cross-References» در مطالعات دانشگاهی بایبل سابقه‌ای دیرینه دارد. مفسران قرآن نیز از ابتدا به اهمیت محوری تفسیر قرآن‌به‌قرآن پی برده بودند، اما با این وجود، جای خالی چنین تفسیری در ادبیات دانشگاهی مطالعات قرآن دیده می‌شد.
از اولین تلاش‌های دانشگاهی معاصر برای تفسیر قرآن‌به‌قرآن با استفاده از ارجاع متقابل به آیات مشابه، می‌توان از اثر رودی پارِت «Der Koran: Kommentar und Konkordanz - قرآن همراه با تفسیر و کشف‌اللغات» نام برد. کتاب پارت پیشگام و گسترده‌ترین تفسیر قرآن‌به‌قرآن در ادبیات قرآن‌پژوهی دانشگاهی است که علاوه بر ارجاع به آیات مشابه ذیل هر آیه، تفسیر آن و تعابیر جایگزین را هم در بر دارد. به‌علاوه، همانطور که از واژۀ konkordanz (هماهنگی/تطبیق) برمی‌آید، کتاب پارت تمام عبارات و کاربردهای نظیر و مشابه را از قسمت‌های مختلف قرآن گرد آورده است.
در سال ۲۰۱۲ تا ۲۰۱۳ جمعی از اسلام‌پژوهان دانشگاه نوتردیم در رویدادی با عنوان «سمینار قرآن» گرد هم آمدند. هدف این جمع ارتقای درک علمی از متون قرآنی و تشویق شرکت‌کنندگان برای پرداختن مستقیم به قرآن بود و گابریل رینولدز هدایت آن را بر عهده داشت. این‌گونه تولد کتاب «قرآن با ارجاعات متقابل (QwCR)» رقم خورد. مُنعم سِرّی نویسنده کتاب «ارجاعات متقابل» و استادیار دانشگاه نوتردیم، در این کتاب که آماده‌سازی آن تقریباً ده سال به طول انجامیده، اکثر آیات را از حیث تشابه موضوع، تشابه واژگان و تشابه معنا در کنار هم قرار داده است. روش کتاب «ارجاعات متقابل» مبتنی بر ارتباط واژه‌ها، عبارات، مضامین، مفاهیم، وقایع و شخصیت‌ها است. به این صورت که یک واژه ممکن است چندین بار در قرآن آمده باشد؛ اما فقط مواردی ارجاع داده شده که بین دو یا چند آیه یا عبارت، ارتباط معنایی وجود داشته باشد.
«قرآن با ارجاعات متقابل» در واقع ترکیبی از دو سبک تفسیر موضوعی و واژگانی است: رویکرد موضوعی توجه زیادی به وحدت مضمون در هر سوره دارد. هدف این رویکرد، شناسایی محور موضوعی هر سوره و ایجاد وحدت و انسجام، روابط و گروه‌بندی سوره‌ها بر اساس این محور و مضامین مرتبط است. در رویکرد واژگانی تاکید بر اصطلاحات یا واژگان قرآن است و به‌طور همزمان ارتباط معنایی بین کلمات، عبارات، مضامین، مفاهیم، روایت‌ها و شخصیت‌ها را بررسی می‌کند.
منعم سری در یک مقدمۀ سی‌و‌چهار صفحه‌ای دربارۀ روش، هدف، سابقه و نمونه‌های مشابه تحقیق سخن می‌گوید. پس از دو صفحه راهنمای استفاده از کتاب، وارد متنی می‌شویم که به ادعای نویسنده‌اش رویکردی نه کشف اللغاتی و آماری بلکه تفسیری و معنایی دارد. سرّی در این اثر برخی از سبک‌ها و روش‌های مرسوم در تفاسیر بایبل را به کار بسته است. در چاپ‌های قرآن تاکنون این سبک از ارجاع به آیات مشابه وجود نداشته و این کتاب در نوع خود نخستین است.
همانطور که از اسم کتاب بر می‌آید، محتوای آن را به طور خلاصه می‌توان تاریخچه‌ای فراگیر از جهان اسلام از زمان پیامبر اسلام تا تولد عصر جدید قلمداد کرد. این کتاب رویدادها، شخصیت‌ها، درگیری‌ها و همگرایی‌های عمده‌ای را که تاریخ جهان اسلام را شکل داده‌اند، به طور مفصل تشریح می‌کند. محتوای کتاب برای خوانندگان سفری را از مبدأ اسلام تا آستانۀ قرن نوزدهم پایه‌ریزی کرده و پایان داستان را تا به زمان حاضر ادامه می‌دهد. بنابراین کوک تاریخچۀ وسیعی از یک تمدن را ارائه می‌دهد که هم به دلیل وحدت و هم تکثر آن قابل توجه است. این کتاب پس از نمایش صحنۀ خاورمیانه در دوران باستان متأخر، ظهور اسلام را به عنوان یک رویداد "قوی سیاه" به تصویر می‌کشد. این امر با ظهور خیره‌کنندۀ خلافت اسلامی بر پایۀ پرورش تمدنی جدید ادامه می‌یابد. سپس به تاریخ‌های تمام مناطق اصلی جهان اسلام می‌پردازد و گزارشی گسترده از تحولات کلیدی نظامی، سیاسی و فرهنگی‌ای ارائه می‌دهد که با گسترش اسلام به سمت شرق و غرب رخ داده است. در عین حال، کتاب روایتگر نقل‌های متعددی از منابع دست اول است و بدین وسیله صداهای مختلف بسیار الهام‌بخشی از گذشتۀ مسلمانان را به خوانندگان می‌رساند.
🗂 فهرست محتوای کتاب
✅ بخش اول: ظهور جهان اسلام
🔵فصل ۱ با هدف بررسی وضعیت خاورمیانه در اواخر دوران باستان، به جنگ‌های داخلی عربستان، فرهنگ قبیله‌ای و بت‌پرستی در شبه جزیره، امپراتوری‌های بیزانس و ایران و روابط آنها با عربستان می‌پردازد.
🔵فصل ۲ با تمرکز بر روی پیامبر اسلام، از طرفی به رسالت او، شخصیت‌اش به عنوان احیاگر دین ابراهیمی و جانشین موسی و عیسی پرداخته و از طرف دیگر حکومت او، پیمان مدینه و دیگر مسائل سیاسی مرتبط را بحث می‌کند.
🔵فصل ۳ به مسألۀ خلافت از قرن اول تا سوم هجری و دیگر مسائل بعد از رحلت پیامبر می‌پردازد، مسائلی چون جانشینی پیامبر، فتوحات، اولین جنگ داخلی، سلسله و حکومت اموی، دشمنان مسلمان و غیرمسلمان، بنی‌امیه، عباسیان و ... همچنین به مسائلی پیرامون ارتباط شبه‌جزیرۀ عربستان با شمال آفریقا، مصر و ایران و در نهایت شکل‌گیری و توسعهٔ تمدن اسلامی.
🔵 در فصل ۴ به فروپاشی خلافت در غرب پرداخته می‌شود و غرب جهان اسلام در قرن سوم، شورش بربرها، ظهور فاطمیان و عواقب آنها مورد بررسی قرار می‌گیرد.
🔵 در فصل ۵ و ۶ نیز به ترتیب، فروپاشی خلافت در شرق جهان اسلام (ایران) و مرکز جهان اسلام (حکومت مرکزی عباسیان) بحث شده است.
✅ بخش دوم: جهان اسلام از قرن پنجم تا دوازدهم این قسمت به تاریخ اقوام مختلف در منطقۀ جغرافیایی خاورمیانه و حوالی آن می‌پردازد که شامل این زیربخش‌هاست: ترک‌ها، مغول‌ها و اسلام در استپ‌ها | ایران و آسیای مرکزی | ترک‌ها در غرب خاورمیانه | امپراتوری عثمانی | هند | اقیانوس هند | آفریقا | اعراب
✅بخش سوم: خاتمه
این قسمت به جهان اسلام و غرب (مرز غربی مدیترانه و اروپای غربی) می‌پردازد و در نهایت می‌خواهد به این سوال پاسخ دهد که از سال ۱۸۰۰ در حوزه‌های جمعیتی، قلمرو، ارتباطات، اقتصاد، جامعه، ایالت و غیره چه چیزی تغییر کرده است؟ همچنین در انتها دربارهٔ نگرش مسلمانان به اروپای مسیحی صحبت می‌کند.
🗺 نقشه‌ها
از مزایای این کتاب، فراهم آوردن ۲۸ نقشهٔ تاریخی است که هدف از آنها، نمایش حداکثر تعداد ممکن شهرها و مکان‌های مرتبط با حوادث تاریخ اسلام بر روی نقشه با جداسازی مرزها است.
کتاب «تاریخ جهان اسلام» در حقیقت حاصل تدریس درس «مقدمه‌ای بر خاورمیانه» در دانشگاه پرینستون در سالیان متمادی است. کوک در بخش تقدیر کتاب در این رابطه می‌نویسد: «نسل‌های متعددی از دانشجویان کارشناسی که دوره‌های من را می‌گذراندند، مرا وادار کرده‌اند که به‌منظور ارائهٔ تاریخ اسلام به شیوه‌ای مناسب و قابل فهم، به طور گسترده بخوانم و شجاعانه فکر کنم.» همچنین کوک متواضعانه در پیشگفتار کتاب می‌نویسد: «کار یک مورخ فهمیدنی کردن گذشته برای امروز است، و هرچند من تلاش کرده‌ام [در این کتاب] این کار را تا حد ممکن به صورت عینی به انجام رسانم، اما بدون تردید، چگونگی نگرش من به گذشته، از ارزش‌هایی که من امروزه به آنها باور دارم، رنگ گرفته‌اند.»
پژوهشگران مطالعات ادیان، دین را به مثابۀ نقطۀ مشترکی برای گردهم‌آمدن محققانی که در دین‌پژوهی، مطالعات اسلامی، جامعه‌شناسی، مردم‌شناسی و مطالعات فرهنگ مادی فعالیت دارند، تلقی کرده‌اند؛ نقطه‌ای که حول آن می‌توانند با یکدیگر همکاری و مشارکت قابل توجهی در مطالعه دین داشته باشند. بررسی سبک‌های زیبایی‌شناختی فضاهای مذهبی، آئین‌ها و مناسک مادی از پیش پا افتاده‌ترین بررسی‌هایی است که ممکن است این مطالعات شامل آنها شود.
کتاب پیش رو به بررسی جلوه‌های مادی و چندحسیِ اسلامِ شیعی در بافتارهای جمعیتی و جغرافیایی متنوع و کمتر مطالعه شده می‌پردازد. مقالات این کتاب علاوه بر مباحث مفهومی، به مطالعاتی موردی پرداخته که مرزهای مطالعات اسلامی، مطالعات دینی، مطالعات میراث فرهنگی، و انسان‌شناسی و جامعه‌شناسی دین را فراتر می‌برد. مقالات این مجلد نشان می‌دهد که چگونه اشیاء مادی و امورِ کمتر-مادی سبب می‌شود تا «حضور» و «ظرفیت» امر قدسی ملموس شود، روابط نزدیک بین بشر و فرابشر گسترش یابد و در نهایت موجب می‌شود که این اشیاء در نقش دروازه‌هایی به جهان دیگر و ماوراء حاضر شود. این مجلد اشیاء مادی مذهبی را در جایگاه اجزاء لاینفک فرآیند میراث‌سازی معرفی می‌کند، فرایندی که کنش‌گران اجتماعی و سیاسی در جریان برسازی و فراگیر کردن میراث مذهبی به وجود می‌آورند.
🎞یک روش جدید «پاد-تصحیف» برای تعیین شباهت متنی در تحلیل ICMA
⏺محمد قندهاری در این ارائه، در ابتدا توضیحاتی مختصر دربارۀ روش تحلیل اسناد-متن برای تاریخ‌گذاری احادیث و کاربردهای دیگر آن داده و سپس از چالش‌های آن بحث کرده و به عنوان یک نمونه از مشکلات اصلی در مقایسۀ میزان تشابه متون تحریرهای مختلف، به چالش «تصحیف» پرداخته که متون نزدیک تحریرهای متقدم را -به اشتباه- از هم دور می‌کند. در نهایت، برای برطرف کردن این چالش، یک شاخص (index) جدید برای اندازه‌گیری فاصلۀ دو متن را معرفی کرده که در برابر تصحیف مقاومت بیشتری دارد و نشان می‌دهد که چگونه می‌توان از این روش برای تعیین دقیق‌تر میزان مشابهت متون حدیثی استفاده کرد و کاربردهای آن در تحلیل‌های اسناد-متن چه می‌تواند باشد.
قندهاری این بحث را نخستین بار در پنل متدولوژی‌های دیجیتال حدیث کنفرانس ICMA و سپس با اندکی توضیحات بیشتر در حلقۀ مطالعاتی انعکاس ارایه کرده است.
🗂فهرست محتوا: 0:45 رویکرد غربیان نسبت به وثاقت حدیث اسلامی 5:04 مبانی حدیث‌پژوهی ینبل: تحلیل اسنادی و حلقه مشترک 16:28 تحریرهای گوناگون از یک حدیث 19:04 ادامۀ مبانی حدیث‌پژوهی ینبل 29:10 مبانی حدیث‌پژوهی موتزکی: تحلیل توامان اسناد-متن (ICMA) 34:30 کاربرد همبستگی متن و سند در چک کردن اصالت اسانید 36:36 مقایسه متون در تحلیل ICMA 37:25 متد سه‌لایه‌ای جنز شاینر برای آنالیز متون 41:57 چالش‌ها و نواقص انجام تحلیل ICMA به روش سنتی 44:25 راه‌حل برای برطرف کردن چالش‌ها 47:07 ماشینی کردن تحلیل ICMA 59:00 شفاهی و مکتوب در تحلیل ICMA 1:05:46 شاخص خوب برای اندازه‌گیری مشابهت متون در ICMA چه شاخصی است؟ 1:11:16 پیشنهاد روش جدید «پاد-تصحیف» 1:15:05 نمایش تفاوت‌ها با استفاده از PCA 1:16:23 پیاده‌سازی این روش با استفاده از Python
⭐️الیاس مهنّا پژوهشگر علوم انسانی دیجیتال و استاد تاریخ دانشگاه براون پشت میز آشپزخانه، قهوه خود را می‌نوشید و در حال مطالعۀ کتابی از جمال‌الدین وطواط (نویسندۀ مصری قرن هفتم) بود که با واژه‌ای ابهام‌برانگیز در ضرب‌المثلی مرسوم میان اعراب بادیه‌نشین رو‌به‌رو می‌شود. او گمان می‌کند که نویسندۀ مصری در استفادۀ آن واژه دچار اشتباهی شده است، پس پشت همان میز به منظور درک درست و بازیابی تاریخ تحول آن ضرب‌المثل عربی به پایگاه‌های دیجیتال لغت‌شناسی و مکتبة الشامله (shamela.ws) مراجعه می‌کند. در نهایت جست‌و‌جوی او در پایگاه‌های آنلاین، نه تنها از عدم اشتباه وطواط بلکه از قدمت آن واژه در فرهنگ عربی خبر می‌دهد.
⭐️این ماجرا اهمیت روش‌شناسی دیجیتال در مطالعات اسلامی را نشان می‌دهد. «علوم انسانی دیجیتال و مطالعات اسلامی و خاورمیانه» به ویراستاری الیاس مهنّا، خروجی کنفرانسی با همین موضوع است.
حوزه علوم انسانی دیجیتال، شامل طیفی گسترده از پژوهش‌ها و فعالیت‌های مختلف مانند ساختن پایگاه داده، دیجیتال‌کردن متون، تصاویر و کتیبه‌ها، نقشه‌برداری از شبکه‌های حمل و نقل و یا تعیین جغرافیای رخدادهای مهم تاریخی و بازیابی متون قرون میانه و... می‌شود. مهنّا این گستره را به صورت کلی دربردارنده سه فعالیت اساسی دیجیتال‌سازی، انتشار و تفسیر می‌داند.
🗂 کتاب از یازده مقالۀ مستقل تشکیل شده که در هر یک، به مسأله‌ای از مسائل مربوط به حوزه مطالعات اسلامی با استفاده از روش‌شناسی و یا ابزار دیجیتال پاسخ داده شده است. مجموعه این مقالات در ادامه معرفی می‌گردد.
💎 معرفی کتاب «علوم انسانی دیجیتال و مطالعات اسلامی و خاورمیانه»
[بخش ۲ از ۳]
🍔 مقالات منتشر شده در این کتاب به شرح زیر است:
1️⃣مطالعات اسلامی و خاورمیانه در تحول دیجیتال ✍️️الیاس مهنّا در این مقاله، مهنّا درباره قلمروی گسترده علوم انسانی دیجیتال بحث می‌کند. وی به تأثیر الگوریتم‌ها و متون دیجیتال‌شده بر بازشناسی سؤالات رایج در حوزه مطالعات اسلامی پرداخته و پروژه‌های مرتبط را در سه دسته مختلف قرار می‌دهد: - تحقیقاتی که از ابزارهای رقومی و مواد دیجیتال برای تسهیل پژوهش‌های سنتی بهره می‌برد. - پژوهش‌هایی که به صورت سنتی آغاز شده اما در جریان استفاده از ابزارها و روش‌های دیجیتال به طور کیفی متحول می‌شود. - پژوهش‌هایی که از ابتدا ابزارها و مجموعه‌های رقومی را برای طرح سوالات جدید به کار می‌برد.
2️⃣عدم قطعیت و آرشیو ✍️️تراویس زاده نویسنده در این مقاله به مقایسه کتابت عثمان ورّاق (کاتب عصر غزنوی)، ابن‌ندیم (فهرست‌نگار معروف) و مانی پیامبر پرداخته و بر اهمیت آرشیو به عنوان وسیله‌ای برای حفظ دانش در گذار زمان تاکید دارد. او تأثیر ارزش‌های جامعه بر روند ذخیره‌سازی و انتشار آنالوگ به دیجیتال را مورد توجه قرار می‌دهد، بنابراین آرشیو دیجیتال را بی‌طرف نمی‌داند. وی چالش‌ها و مشکلات معرفتی دیجیتالی‌سازی را نیز بررسی کرده و به مسائلی همچون اعتبار آرشیوهای دیجیتال و تأثیر ارزش‌های مذهبی، ملی و منطقه‌ای بر آن می‌پردازد. تراویس‌زاده در ادامه چند کتابخانه آنلاین و پایگاه داده را معرفی می‌کند تا تأثیر ارزش‌های مذهبی را در ساختار آن مطالعه کند. این آرشیوها عبارت‌است از: - کتابخانه دیجیتال الوّراق با هدف ترویج میراث عربی-اسلامی در سطح جهانی؛ - وب سایت الایمان برای خدمت به مسلمانان؛ - شبکه المشکاة الاسلامیة، وب سایتی سلفی با هدف بازگشت به قرآن و سنت با فهم اسلاف امّت؛ - وب سایت المکتبة الشاملة مستقر در مکّه که هزاران عنوان را به صورت آنلاین میزبانی می‌کند؛ - وب سایت التفسیر، پشتیبانی‌شده توسط خاندان سلطنتی اردن و منحصر به تفسیر قرآن؛ - تبیان با هدف ترویج فرهنگ اسلامی به زبان فارسی؛ - منابع اباضی، زیدی و امامی که به صورت pdf در دسترس میباشد.
3️⃣پایان‌ناپذیری تکثیر: دیجیتال‌سازی نسخ خطی و کتب چاپی به خط عربی ✍️️دگمار ریدل در این مقاله فوائد و مضرّات دیجیتالی‌سازی متون مورد بحث قرار می‌گیرد. ریدل به بررسی تفاوت بین ماهیت مادّی و محتوای ادبی نوشتارها پرداخته و تأثیر دیجیتالی‌سازی را بر انتشار تجاری متون تحلیل می‌کند. به اعتقاد او مزیت روش دیجیتال در نظر دانشمندان علوم انسانی این است که روش‌های محاسباتی تحلیل، داده‌هایی پژوهشی تولید می‌کند که اغلب نمی‌توان آن را به طور معناداری در نسخه‌های چاپی ارائه کرد. این روش‌ها به عنوان ابزاری معرفی می‌شود که امکان تولید بی‌سابقه متون و تصاویر را به صورت دیجیتال فراهم می‌آورند و استفاده محققان از منابع را بدون درگیری با مسائل اقتصادی امکان پذیر می‌سازند. 4️⃣الکندی بر روی کیندل: کتابخانه ادبیات عربی و چالش‌های انتشار کتاب‌های دوزبانه عربی-انگلیسی ✍️️چیپ روستی مقاله مشکلاتی را بررسی می‌کند که فناوری‌های دیجیتال در ساخت کتاب‌خانه‌ای دو زبانه ایجاد کرده‌است.
5️⃣کار با پروژه‌های مردمی علوم انسانی دیجیتال: مطالعه موردی گروه فیسبوک تل‌الزعتر ✍️️نادیا یعقوب در این مقاله، نادیا یعقوب تجربه همکاری خود را با پروژه‌های دیجیتال در تحقیقاتی پیرامون اردوگاه پناهندگان تل‌الزعتر شرح می‌دهد. این مکان در ۱۹۷۶ میلادی تخریب شده بود و فلسطینی‌ها تلاش می‌کردند با انجام امور اجتماعی و فرهنگی از آسیب‌های وارده بکاهند. نویسنده در سال ۲۰۱۲ متوجه دو گروه فیسبوکی از بازماندگان تل‌الزعتر و نسل‌های بعدی آنها می‌شود که نیاز به نقشه‌برداری و آرشیو گذشته را برطرف ساخته بودند. او نشان می‌دهد که ایجاد آرشیوهای دیجیتال توسط این گروه‌ها امری هوشمندانه بود و توانست از خطر فراموشی هویت جمعی آنان جلوگیری کند.
💎 معرفی کتاب «علوم انسانی دیجیتال و مطالعات اسلامی و خاورمیانه» [بخش ۳ از ۳]
🗂ادامه مقالات منتشر شده در این کتاب به شرح زیر است:
6️⃣به سوی مدل انتزاعی برای تاریخ اسلامی ✍️ماکسیم رومانف این مقاله به چگونگی استفاده از ابزارهای دیجیتال در ایجاد داده‌های کلان و مدل‌سازی تاریخ اسلام می‌پردازد. رومانف چگونگی مدل‌سازی تاریخ الاسلام ذهبی را بررسی کرده و با استفاده از دیدگاه روش‌شناسانه متفاوتی نشان می‌دهد که این مدل و ابزار دیجیتال چگونه تحولات اجتماعی را در طول هفتصد سال تحلیل می‌کند. حاصل پروژه نشان می‌دهد که از قرن ۶ هجری به بعد، نقش فرماندهان نظامی در جامعه اسلامی افزایش و تنوع زمینه‌های اجتماعی عالمان دینی کاهش یافته است.
7️⃣کمّی‌سازی قرآن ✍️الکس بری در این مقاله، الکس بری نسخه‌ای کامل از قرآن را که در موزه باستان‌شناسی دانشگاه پنسیلوانیا نگه‌داری می‌شود به صورت دیجیتال تحلیل و بررسی می‌کند. او با استفاده از ابزارهای دیجیتال و رویکردهای کمّی به بررسی موضوعاتی چون کاغذ، سربرگ، نشانگر آیه و تحلیل آن نسخه پرداخته است.
8️⃣نقشه‌برداری دمشق عثمانی به واسطۀ گزارش‌های خبری: رویکردی عملی ✍️تیل گرلت این مقاله مجموعه‌ای از ابزارها را معرفی می‌کند تا ارتباط ممکن بین گفتمان‌ها و اصطلاحات تاریخی و مکان‌های جغرافیایی را به وسیله نقشه‌های مبتنی بر مرورگر بررسی کند. پژوهش نشان می‌دهد که روزنامه‌های دمشقی و بیروتی در چهل سال آخر حکومت عثمانی چه گزارش‌هایی ارائه کرده‌اند و دمشق مورد نظر آنان در نقشه چگونه بوده است.
9️⃣«جِدْ لي [برایم بیاب]»: ساخت ابزار جست و جو مبتنی بر زمینه با استفاده از پایتون ✍️خوزه هارو پرالتا و پیتر ورکیندن این مقاله از زبان پایتون برای تحقیقات تاریخی و نخستین متون اسلامی استفاده کرده است. نویسندگان جستار یک ابزار تحلیل متن به نام Jedli ساخته‌اند و در چارچوب پروژه تحقیقات امپراطوری اسلام نخسین از آن بهره می‌برند. این پروژه در دانشگاه هامبورگ مستقر است و توسط شورای تحقیقات اروپا حمایت می‌شود و قصد دارد درک بهتری از ساختارهای سیاسی و اقتصادی امپراطوری اسلامی در سه قرن نخست را بر اساس سازوکار مناطق کلیدی (فارس، افریقیه، الجزایر، خراسان و شام) ارائه دهد.
0️⃣1️⃣آموزش و علوم انسانی دیجیتال: کاوش دانشجویان کارشناسی در زمینه انتقال‌دهندگان حقوق اسلامی نخستین ✍️جوئل بلچر این مقاله سعی دارد رویکردهای مختلفی را که ذیل چتر علوم انسانی دیجیتال ظاهر شده‌اند، مورد توجه قرار دهد. منبع مطالعه پروژه، ترجمه انگلیسی فرهنگ‌نامه «الموطّأ» مالک به شرح عبدالحی اللکنهوی (۱۸۸۷ میلادی) است که زندگینامه راویان منابع فقه اسلامی را دربردارد و از ۱۷۰۰ مدخل تشکیل شده است. هدف پروژه انجام تحقیق تاریخی به صورت دیجیتال است که شامل چهار مرحله برنامه‌نویسی، جمع‌آوری داده، پاک‌سازی و تصویر‌سازی می‌شود.
1️⃣1️⃣از برنج باسماتی تا بنی هلال: آرشیوهای دیجیتال و علوم انسانیعمومی ✍️دوایت اف. رینولدز این مقاله نشان می‌دهد که چگونه نوآوری‌های برنامه‌نویسی در آمریکا، بنیان‌گذاران آرشیوهای دیجیتال در هند را برانگیخته تا دانش سنتی خود را حفظ کنند. نویسنده نشان می‌دهد که در دنیای مدرن که حتی مواد طبیعی اساسی هم توسط سیستم‌های سرمایه‌داری غربی خصوصی‌سازی می‌شوند، آرشیوهای دیجیتال نقش مهمی در حفاظت از ارزش‌های فرهنگی و سنتی ایفا می‌کنند.
🔴«مدرسه مدار ۱۴۰۳» با عنوان «بوت‌کمپ متن‌پژوهی دیجیتال» بر آموزش مهارت‌ها و برخی موضوعات مشابه به این پژوهش‌ها تمرکز دارد. اگر به حوزه پژوهش دیجیتال علاقه‌مند هستید، هشتگ #مطالعات_اسلامی_دیجیتال را دنبال کرده و شرکت در فراخوان ثبت‌نام این مدرسه را از دست ندهید.
💠کنفرانس «سنت اسلامی در پایان دوران باستان متأخر: افق‌های جدید در حدیث، تاریخ و تاریخ‌نگاری»
👥برگزارکنندگان: آنا داویتاشویلی و راشد گویال
✅این کنفرانس سه روزه که از دوشنبه ۱۸ تیر تا چهارشنبه ۲۰ تیرماه ۱۴۰۳ به صورت حضوری در دانشگاه توبینگن آلمان برگزار خواهد شد، می‌کوشد تا جدیدترین یافته‌های دربارۀ سنت اسلامی و فضای باستان متأخر را گرد هم آورد، به ویژه مطالعاتی که پیوندی میان ادبیات حدیثی، تاریخ‌نگاری در سرزمین‌های اسلامی و سنت‌های یهودی و مسیحی از دورۀ صدر اسلام برقرار می‌کند. این کنفرانس سومین گردهمایی علمی از مجموعه رویدادهای پروژۀ QaSLA (قرآن به مثابه منبعی برای باستان متأخر) به راهبری هولگر زلنتین است که دو رویداد پیشین آن نیز در انعکاس معرفی شده بود. (اینجا و اینجا). از نکات قابل توجه در رویداد امسال، حضور پررنگ‌تر پژوهشگران ایرانی به نسبت سال‌های پیش است (به ترتیب الفبا: علی آقایی، احسان روحی، مهدی شاددل و بهنام صادقی).
آندریاس گورکه (دانشگاه ادینبرا) دستیابی به قرآن از طریق سنت اسلامی
آدام فلاورز (دانشگاه شیکاگو) قرآن: نخستین مجموعۀ احادیث اسلامی
مایکل لِکِر (دانشگاه عبری اورشلیم) بازنگری در قتل‌عام قریظه
بهنام صادقی (پژوهشگر مستقل) تفاوت‌های بومی در انتشار گزارش‌ها دربارۀ حضرت محمد [ص]
هربرت بِرگ (دانشگاه کارولینای شمالی ویلمینگتون/کالج رودز) در مورد چه چیز دیگری باید شک کرد؟
سارا میرزا (دانشکده ووستر) صندل‌های بی‌مو و جوراب‌های چرمی: حدیث به عنوان منبعی برای فرهنگ مادی
ماروسیا بِدنارکیِویچ (دانشگاه توبینگن) قاعده و انحراف از قاعده در سلسلۀ اسانید احادیث
راشد گویال (دانشگاه توبینگن) دیدگاه ابن‌عباسِ مفسر در مورد اعراب و اعاریب: تحلیل توأمان اسناد-لغت و مسألۀ وثاقت
اش گایزینگر (دانشگاه کارلتون) تلاوت قرآن و ارواح دارای جنسیت در میان دیگریِ دینی: تحلیلی بر چندین روایت
ادی شیران (دانشگاه شیکاگو) مشاهدات جدید دربارۀ ریشۀ قرآنی «خ-ت-م» در پرتو حدیث متقدم و ادبیات تفسیری
جاشوا لیتل (دانشگاه گرونینگن) دربارۀ گسست قرآن و حدیث: بررسی معنا و بافتار سورۀ اخلاص
علی آقایی (دانشگاه هومبولت، برلین) سلیمان و آشمودای: خوانشی بینامتنی از قرآن، تفسیر و هگاده
ایلان هاروی (پژوهشگر مستقل) «پیرزن بنی‌اسرائیل» در سنت‌های سامری، خاخامی و مسلمانان
احسان روحی (پژوهشگر مستقل) «ما تا پای مرگ، از ایمان خود دست بر نمی‌داریم!»: تشابه‌های موضوعی و ساختاری بین گزارش‌های کشتار یهودیان بنی‌قریظه و مسیحیان نجران
اریک دی ویلیرز (دانشگاه نوتردام) آنچه چشم‌ها ندیده‌اند: ارزیابی مجدد اعتبار احادیث مورد استفاده در مجادلات رؤیة
مهدی شاددل (دانشگاه آقاخان لندن) فرجام‌شناسی، حدیث و تاریخ‌گذاری ایده‌ها: بررسی مورد منجی اسلامی
آنا داویتاشویلی (دانشگاه توبینگن) پیوست و گسست میان حدیث، قرآن و متون مسیحی: اصحاب کهف و خفتگان اِفِسوس
💎پرتوی تازه بر فهم تاریخیِ سورهٔ اخلاص مروری بر مقالهٔ «وجوه مختلف سورهٔ اخلاص»اثر ذیشان غفار
🔗علی سلطانی دانشجوی دکترای الهیات تطبیقی، دانشگاه بن
[بخش ۱ از ۳]
⭐️ذیشان احمد غفار، استاد دپارتمان الهیات اسلامی دانشگاه پادربورن، در مقالهٔ تازه‌ای که چند روز پیش منتشر شده، می‌کوشد که با بررسی بافتار تاریخی سورهٔ اخلاص پرتوهای تازه‌ای از فهم این سوره به دست دهد.
Zishan Ghaffar, "The Many Faces of Sūrat al-Ikhlāṣ", Journal of the International Qur’anic Studies Association, Published online by De Gruyter July 1, 2024.
⭐️ روش غفار کاوش در بینامتن‌های تاریخی و هدفش نشان‌دادن سرشت گفتمانی این سوره در واکنش به اعتقادنامه‌های مسیحیِ معاصر با قرآن است. آگاهان می‌دانند که این روش و هدف، روش و هدفی مرسوم در مطالعات تاریخی‌انتقادیِ قرآن دانشگاهی‌ست. غفار در مقالهٔ «وجوه مختلف سورهٔ اخلاص» سعی می‌کند که با بافتارمندسازی/زمینه‌مندسازی (contextualize) سورهٔ اخلاص این نتیجه را موجه بنماید که سورهٔ اخلاص واکنشی است به گفتمان شفاهیِ حاصل از نامهٔ یعقوب سروجی در تبیین آموزهٔ تثلیث.
⭐️ غفار مقاله را با بیان برخی از تأمل‌ها و ابهام‌های نحوی و معنایی سورهٔ اخلاص آغاز می‌کند. از جمله اینکه اگر «احد» بدلی برای خدا در «قل هو الله احد» است، چرا احد حرف تعریف «ال» در تبعیت از الله ندارد؟ مهم‌تر از درنگ‌های نحوی و ویژگی‌های فقه‌اللغة (فیلولوژیک)، شناساییِ بافتار تاریخی و اعتقادی سوره است که واکنش و گفت‌وگوی انتقادیِ قرآن را در پی داشته؛ «واکنش» و «گفت‌وگویی» که فرض بنیادینِ تحلیل‌های بینامتنی در روش‌های تاریخی‌انتقادی است. در پیگیریِ پاسخ به این پرسش است که مسیر مقاله شکل گرفته و با پیشنهاد و تحلیل بینامتنی تازه پایان می‌پذیرد. در این مسیر ذیشان غفار تلاش می‌کند که در امتداد پژوهش‌های پیشین در یافتن بافتار تاریخی سورهٔ اخلاص، بینامتن تاریخیِ تازه و بدیلی را مبنای فهم کند که بهتر از قبلی‌ها بافتار تاریخی‌اعتقادیِ سورهٔ مهم و کوتاه اخلاص را تبیین می‌کند.
⭐️ غفار ضمن اشارهٔ کوتاه به بافتار تاریخی (سبب نزول) عرضه‌شده در سنت تفسیریِ اسلامی برای این سوره که ناظر به پرسش‌های الهیاتی برخی از یهودیان بوده و اشارهٔ روشنی به پس‌زمینهٔ اعتقادات بین‌دینی ندارد، برخی پژوهش‌های دانشگاهی در این زمینه را یادآوری می‌کند. از جمله فرضیهٔ کلاوس شِدِل به پیروی از کِبرت، مبنی بر اینکه بافتار تاریخی سورهٔ اخلاص واکنش به آیات سفر تثنیه (۶-۴) است. شِدلی که معتقد بوده سورهٔ اخلاص نه در برابر تثلیث مسیحی، که ضدّ چندگانه‌پرستیِ مشرکانه (pagan) عربی است؛ ضدّیتی که شاکله و واژگانش موافق و برگرفته از سنت یهودی است. دیگر پیشینهٔ برای زمینه‌مندسازیِ سورهٔ اخلاص، به تبیین اوری روبین برمی‌گردد که بر پایهٔ داده‌های سنت اسلامی در سبب نزول استوار است. روبین در این زمینه معتقد به ارجاع نخست و ثانوی است. به این معنا که سورهٔ اخلاص در وهلهٔ اول به مشرکین مکی نظر دارد، و در وهلهٔ دوم بنابر آیات پسینِ سورهٔ توبه (۳۰)، یهودیان و مسیحیانِ مشرک را هم خطاب قرار می‌دهد. (البته لفظ صریح آیهٔ سورهٔ توبه برای مسیحیان و یهودیان، انتساب «کفر» است و نه «شرک»). مثال روشن‌تر و مهم‌تر زمینه‌مندسازی، تبیین عرضه‌شده در پروژه کرپوس‌کرانیکوم از سوی کسانی چون میشائیل مارکس و نیکلای ساینای است. آنها معتقدند که سورهٔ اخلاص گفتمانی ضدّ مسیحی و مشخصاً علیه اعتقادنامهٔ قسطنیطنیه در سال ۳۸۱ میلادی دارد؛ اعتقادنامه‌ای که جانمایه‌اش تبیینی از آموزهٔ تثلیث است.
💎پرتوی تازه بر فهم تاریخیِ سورهٔ اخلاص مروری بر مقالهٔ «وجوه مختلف سورهٔ اخلاص» اثر ذیشان غفار
[بخش ۳ از ۳]
⭐️ از جملهٔ مشابهت‌ها و رابطه‌های سبکی قابل‌توجه که غفار بر آن تاکید دارد، فاصله‌ها(قافیه)ی پایانی مشترک نامهٔ سروجی و سورهٔ اخلاص بر وزن «ـَد» است. در نامهٔ سروجی به زبان سریانی این ضرباهنگ بر وزن «حَد» به معنای «یک» برای تأکید بر همان موضع تک‌سرشت‌باوری مسیح است و در سورهٔ اخلاص نیز این فاصلهٔ «ـَد» در کلمات احد و صمد و یلد و یولد، گزینش و حفظ شده است. از جمله اینکه به نظر پارت رودی، گزینش کلمهٔ «احد» به جای «الواحد» در «قل هو الله احد» برای حفظ این فاصله یا قافیه است.
⭐️ دیگر دلالتی که این تناظر بینامتنی برای کار غفار دارد، فهم بهتری از صفت سربسته و مبهم «الصمد» است. مطابق این رابطهٔ بینامتنی به نظر غفار، الصمد در تناظر با نامهٔ یعقوب سروجی، به معنی تأکید بر سرشت بخش‌ناپذیر و مطلق و بسیط الهی دارد. خدا صمد است، یعنی فشرده و بخش‌ناپذیر است و به سه اقنوم یا سه شخص تقسیم نمی‌شود. در پایان گفتنی است که ذیشان غفار شاهدی از سنت تفسیریِ اسلامی به نقل از ابن‌عباس هم می‌آورد که سبب نزول سورهٔ اخلاص حضور نمایندگی از نجران به نزد پیامبر و پرسش‌های آنان در توصیف خدای او بوده است.
⭐️ کار ذیشان غفار و دیگر کارهایی از این دست در رویکرد مطالعات تاریخی‌انتقادی با بهره‌گیری از روابط بینامتنی، بر این پایه استوار است که گفتمان‌های دینی باستان متأخر در این بخش از جهان به نحو بینا‌فرهنگی رایج بوده و آگاهی از آنها کمایش در این سرزمین‌ها رواج داشته است. به این معنا که مثلاً در همین مصداق، محتوای نامهٔ سریانیِ تک‌سرشت‌باورانهٔ (مونوفیزیتی) یعقوب سروجی به شیوه‌ای به حافظه فرهنگی و جمعیِ اهل حجاز رسیده است. همان‌گونه که گفته شد، فرضیهٔ کمکی این تلقی، حضور مبشران مسیحی و بده‌بستان‌های فرهنگی میان حجاز و نجران است. خود ذیشان غفار در این مقاله معترف است که پاسخی نهایی به چگونگی ارتباط میان گفتمان الهیاتیِ قرآن در حجاز و گفتمان الهیاتیِ رایج در آثار الهیدانان مسیحیِ سریانی، نظیر یعقوب سروجی، نداده است. به بیان دیگر مسئلهٔ آگاهی و آشنایی با آثار و گفتمان‌های الهیاتیِ مجاور همچنان در این قبیل نمونه‌‌ها پرسش‌برانگیز است. همچنین گفتنی است که ذیشان غفار خود بیان می‌کند که این مقاله و این شاهد بینامتنیِ تازه، همهٔ ابهام‌های تفسیری و فیلولوژیک سورهٔ اخلاص را حل نمی‌کند.
⭐️ با این حال شواهد تاریخی مبنی بر ترجمه‌های سریانی و آگاهی‌های دینی مشترک، پشتبیان این تحلیل‌های بینامتنی است. نمونه‌هایی که غفار در این مقاله اشاره‌هایی به آن می‌کند و در پایان، مقاله را با این تذکر خاتمه می‌دهد که او مدعی نیست که عین «متن» نامهٔ یعقوب سروجی در محیط قرآن حاضر بوده، بلکه ایده‌ها و درونمایه‌های تعلیمی او از طریق حافظهٔ شفاهیِ مبشران مسیحی به محیط نزول قرآن رسیده است.
⭐️ ممکن است خوانندگان کمتر آشنا با این قبیل مطالعات این پرسش ذهنشان را خلجان دهد که در نگاه باورمندانه، مخزن و منبع قرآن وحی‌ای الهی است که مرزی در علم به دانسته‌ها، برایش متصور نیست. چرا باید پژوهشگری باورمند، تلاش کند که رابطهٔ فرهنگی میان این دو قلمرو را با شواهد تاریخی اثبات کند تا بگوید که این آیه واکنشی به آن ایدهٔ الهیاتی است؟ این پرسش خود دامن سخنی بلند می‌طلبد. کوتاه آنکه تبیین تاریخی‌ای این‌چنین، می‌تواند مغایرتی با تلقی الهیِ از وحی نداشته باشد. تلقیِ الهی از وحی در این قبیل مطالعات می‌تواند در پرانتزِ تعلیق قرار بگیرد، تا با بهره‌گیریِ حداکثری از شواهد موجود، فهمی بهتر از بافت تاریخی عبارات قرآن پیدا کنیم. به عبارت دیگر، چون معنا و دلالت‌های تاریخی هر اثری تاریخ‌مند است، ولو قرآن، باور به منشأ وحیانیِ قرآن هم منافی این نیست که با فهم بهتر دلالت‌های تاریخی و زمینی، اشارت وحی الهی را هم بهتر بفهمیم. در این مسیر کشف و تبیین بینامتن‌های تاریخی یا در عبارت کلی‌تر، زمینه‌مندسازیِ قرآن، مسیر پیشنهادیِ مطالعات تاریخی‌انتقادی است.
🟣 مقدمه‌ای بر معرفی ابزارهای متن‌پروژهی در پروژهٔ KITAB و کاربرد آن در تبارشناسی متون اسلامی
منبع‌یابی کتب، مقابلهٔ متون مشابه، و تبارشناسی نگارش‌های مختلف یک متن که از مدت‌ها پیش در پژوهش‌های تاریخی متن‌محور رواج داشته، امروزه به جزء لاینفکی از تحقیقات تاریخیِ «در زمانی» تبدیل شده است. از طرف دیگر، با تولید کتابخانه‌های دیجیتال در سه دهۀ اخیر، دسترسی گسترده‌ای به انواع مختلف متون علمی از سنت اسلامی ایجاد شده است که در عین سادگی دسترسی، مقابلهٔ سنتیِ متون مرتبط در یک شاخهٔ علمی، به خاطر گستردگی آنها نشدنی است. این دو مسئله در کنار هم، نیازی روزافزون به مشابهت‌یابی سریعتر و دقیق‌تر متون را ایجاد کرده است.
⭐️پروژهٔ «KITAB» به راهبری سارا سونت، در پاسخ به این نیاز، ابزارهایی کاربردی برای مقابله و مشابهت‌یابی فراهم آورده است. این پروژه که در راستای گسترش ابزارهای دیجیتال در مطالعهٔ میراث مکتوب دورهٔ اسلامی (از قرن اول تا هشتم هجری) شکل گرفته، سه هدف اصلی را دنبال می‌کند:
- هدف نخست، ساخت یک پایگاه‌دادهٔ جامع از میراث مکتوب جهان در قالب‌هایی است که امکان تحلیل آنان به کمک ابزارهای دیجیتال میسر باشد. این کتابخانه هم‌اکنون در سایت پروژه در دسترس محققان است (فهرست منابع).
- هدف دوم پروژهٔ کتاب بر توسعهٔ ابزارهای دیجیتال برای تحلیل متون تمرکز دارد، مانند کشف موارد بازاستفادهٔ یک متن در متون دیگر. در این بخش، کتاب موفق شده است با همکاری دانشمندان حوزهٔ نرم‌افزار، فناوری جدیدی به نام Passim را توسعه دهد که به نحوی هوشمند و در زمان کمی، میان مجموعه‌ای از متون بلند مشابهت‌یابی می‌کند.
- محققان کتاب کوشیده‌اند با انتشار پژوهش‌های تاریخی مبتنی بر ابزارهای فراهم‌شده در این پروژه، عملاً نشان دهند که توسعهٔ این ابزارهای دیجیتال چگونه منجر به تحول در عرصهٔ مطالعات اسلامی و تعمیق شناخت ما از سنت مکتوب و حافظهٔ جمعی مسلمانان در قرون میانه خواهد شد.
🖥 مهدی صالح (دانش‌آموخته ریاضی دانشگاه شریف و دانشجوی مطالعات اسلامی در دانشگاه هاروارد) در این ویدئو، ما را با نیاز به تبارشناسی و منبع‌یابی متون آشنا کرده، چالش‌های پیش‌رو در انجام آن در سطح گسترده را بیان کرده و در ادامه به طور مختصر به راهکار KITAB برای حل این چالش‌ها می‌پردازد. فهرست بخش‌های اصلی ویدئو عبارت است از:
00:01 تبارشناسی متون در علوم: از نظریه‌های اتمی تا جوامع روایی 00:50 بررسی نمونه‌ای تفسیر ملاصدرا و منابع آن 02:07 چالش‌های منبع‌یابی متون در نمونه مورد بحث و دیگر نقل‌های کهن 03:51 راهکار «KITAB» برای مشابهت‌یابی و کشف منابع متون
📼 در وبینار بعدی انعکاس، مهدی صالح هر یک از بخش‌های راهکار «KITAB» را به طور مفصل و با ذکر مثال، توضیح می‌دهد و نشان می‌دهد که چه‌طور این ابزارها می‌تواند عصای دست پژوهشگران تاریخی باشد.
🔔 این وبینار در روز پنج‌شنبه ۲۱ تیرماه، از ۱۷ تا ۱۹ (به وقت تهران) برگزار می‌شود. برای اطلاعات بیشتر و لینک شرکت در وبینار:
۱۷:۰۰ مقدمه: ترندهای علوم انسانی دیجیتال (DH) در مطالعات اسلامی
۱۷:۱۵ تبارشناسی متون اسلامی با استفاده از ابزارهای پروژهٔ KITAB مهدی صالح (فارغ التحصیل دانشگاه شریف و دانشجوی مطالعات دین دانشگاه هاروارد): دبیر فنی مدرسه
◀️ برای آشنایی اولیه با پروژهٔ KITAB و اهمیت ابزارهای آن در پژوهش‌های تاریخی متن‌محور این ویدئو را ببینید.
۱۸:۱۵ معرفی تفصیلی مدرسهٔ مدار ۱۴۰۳ فاطمه بختیاری (دکتری تاریخ اسلام دانشگاه تهران): دبیر اجرایی مدرسه
◀️برای آشنایی با مدرسهٔ مدار ۱۴۰۳: «بوت‌کمپ متن‌پژوهی دیجیتال» به سایت مدرسه رجوع کنید.
