چه کسی از معاصر متنفر است؟
حاشیه‌ای بر مقاله‌ی «چرا از معماری معاصر متنفرید؟»
یاسر موسی‌پور
خانه / هنر جهان / چه کسی از معاصر متنفر است؟
از تحریریه‌ی حرفه: هنرمند مقاله‌ای به دستم رسید با نام «چرا از معماری معاصر متنفرید؟» و از من خواسته شد چیزی بنویسم که در کنار این دیدگاه منتشر شود. متن به شدت کنایه‌آمیز و یکسویه بود. اما از اینکه بر خلاف برخی نسخه‌های آشنا، مواضع ضدمدرنیستی‌اش را بدون تعارف و لفافه بیان می‌کرد تحسین من را برانگیخت. اگرچه با خواندن هر پاراگراف متن ایده و فکت‌های نقض بسیاری به ذهنم می‌رسید ترجیح دادم که با این متن به طور خاص وارد گفت‌وگو نشوم و آن را نماینده‌ی یک فهم گفتمانی از معماری معاصر در نظر بگیرم و به نقد هسته‌های مفهومی این گفتمان بپردازم. به این ترتیب به جای نقد نویسندگانِ متن و تک تک مطالبی که در اینجا تحریر کرده‌اند می‌توانیم به نقد نظمی از دانش برسیم که با برساختن یک تصویر آرمانی از معماری بر فراز تاریخ، اهرمی برای لغو تلاش برای معاصر بودن می‌سازد.

من نام گفتمانی که متن مذکور یک ارتعاش جزیی از آن است را در اینجا «گفتمان جاودانگی»۱ می‌نامم. گفتمان جاودانگی یک نقشه فرار است؛ نقشه فرار از زنجیرهای ناخوشایند زمان و مکان. طبق این صورت‌بندی یک شکل استعلایی۲ (در معنای خاص واژه) از زیبایی، هنر و معماری وجود دارد که در هر زمان و مکانی که باشید مثل یک فرمول جادویی عمل می‌کند. بشر در طول تاریخ کم و بیش از طریق یک شعور درونی این فرمول طلایی را می‌شناخته و با آن کار می‌کرده است تا اینکه به دوران مدرن رسیده و همه چیز به هم ریخته است. در این تعبیر به شکلی تلویحی آن سیبی که بشر خورده و به چنین هبوطی محکوم شده است زیادی فکر کردن به چیزهاست. به قول نویسندگان مقاله، معماران معاصر به جای اینکه مثل همه نیاکان تاریخی شان «شهرهایی با جوی آب و درخت» بسازند و در آن کیف کنیم، نشسته‌اند هگل‌خوان شده‌اند و به این فکر کرده‌اند که نکند معماری باید به جای محیط اطرافش شبیه زمانه‌اش باشد. بدین ترتیب الگوهای مشخص و فرمول‌های جاودان در نسیان و فراموشی گم شدند و جنگ هفتاد و دو ملت میان نظریه‌پردازان و معماران در گرفت که معماری چه باید باشد. در این صورت‌بندی هنوز هم آن فرمول جاودانگی یعنی رسیدن به شکلی از زیبایی یا به طور مشخص معماری که بتواند غائله را ختم کند در دسترس است. کافی است برگردیم به پیش از لحظه خوردن سیب و ببینیم اوضاع چطوری بوده و آن حس و حال را بازسازی کنیم. واژه‌ی مردم به عنوان یک دال مفهومی در این گفتمان کارکردی کلیدی دارد. چرا؟ چون اگر این معماران و روشنفکران هستند که معماری را به گیر و گورهای فکری انداخته‌اند، احتمالاً مردم به عنوان کسانی که در این بازی گیر نیفتاده‌اند شهود دست‌نخورده‌ای دارند که می‌تواند مثل یک دماسنج درست زیبایی حقیقی را تشخیص دهد. بنابراین متون و سخنرانی‌های متراکم شده حول این گفتمان به طور مداوم به مردم به عنوان حاملان پنهان آن فرمول‌های جاودانه ارجاع می‌دهند. نویسندگان مقاله «چرا از معماری معاصر متنفر هستید؟» هم از این قاعده جا نمی‌مانند و هجوم توریست‌ها به اماکن تاریخی را گواهی بر این می‌گیرند که اگر شما به جای معماران حراف به سراغ مردم بروید آن‌ها مشتری هر آن چیزی هستند که مربوط به قبل از خوردن سیب باشد. اینکه دقیقاً تاریخ خوردن سیب و از دست رفتن نظم طبیعی و زیبایی های خودانگیخته و جاودان چه زمانی هست از حول و حوش آغاز قرن بیستم و یا (به قول نویسندگان این مقاله) پس از جنگ جهانی دوم نوسان وجود دارد اما در وجود این لحظه تردیدی نیست.

اما گفتمان‌ها لنزهایی هستند که چیزهایی را در واقعیت بی شکل بیرونی رویت‌پذیر وچیزهایی را رویت‌ناپذیر می‌نمایند، چه اشکالی دارد که ما دنیا را از لنز گفتمان جاودانگی ببینیم؟ این لنز چه ناکارامدی‌هایی دارد؟ در اینجا و در حد حوصله چنین یادداشتی به دو نکته بسنده می‌کنم:

1. پژوهشی با عنوان آپارتمان نشینی و ارایه یک مدل رفاهی مسکن (کوی کیشا) از پریچهر بهلولی ماکویی، بخش جامعه شناسی شهری موسسه مطالعات و تحقیقات اجتماعی دانشگاه تهران، 1356

شهر بازل در سوئیس اولین شهری است که فضای سبز را بر بام اجباری کرده است.

How this Swiss city is using green roofs to combat climate change | Euronews
https://www.euronews.com/green/2021/07/09/how-this-swiss-city-is-using-green-roofs-to-combat-climate-change