#Sirreessuu_fi_Haaromsuu_Sirreeffamtoota_Seeraa
Manni Murtii namoota yakka raawwatanii murtiin adabbii hidhaa itti murtaa’e adabbicha akkaataa seeraatiin akka raawwachiisan gara Bulchiinsa Manneen Sirreessaatti erga. Itti gaafatamummaan Mana Sirreessaas namoota ajaja Mana Murtiitiin isaaniitti ergaman kanniin yeroo adabbii ykn turtii isaanii akka xumuraniif raawwii adabbii hogganuun raawwachiisuun sirreeffamaa sirreessuu fi haaromsuu lammiilee naamusa gaarii qaban taasisuu dha. Manni sirreessaas sirreeffamaa simatee yeroo adabbicha raawwachiisutti bilisummaa sirreeffamaa hanga adabbii raawwachiisuuf barbaachisaa ta’ee ol daangessuu hin qabu. Raawwiin isaa bifa mirgaa fi kabaja namoomaa sirreeffamtootaa eegeen raawwatamuu qaba.( Heerri Mootummaa FDRI tiis kewt. 21, Labsiin Manneen sirreessaa Federaalaa lakk.1174/2012 kewt. 3, Dambiin Sirreeffamtootaa Seeraa Oromiyaa lakk.48/97 seensa/preamble/, Ibsa Waliigalaa Mirga Namoomaa (UDHR) kewt. 5)
#Sirreeffamaa_Sirreessuu_(Correction):- jechuun ademsaa namni yakka raawwate tokko sagantaa hidhaa, dhiifamaa fi baraarsaa keessatti adeemsa ittiin qabamuu fi adabamuu dha. Kanaaf gaheen ijoo tajaajila manneen sirreessaa yakkamaa to’annaa jala jiran Sirreessuuf tarkaanfiiwwan sirrii fi seera qabeessa ta’anii fi gargaaran biroo dabalatee kan keessatti fudhataman akka ta’e agarsiisa.
#Deebisanii_Dhaabuu_ykn_Haromsuu_(Rehabilitation):- jechuun bakka duraan ture irraa wanta sababa adda addaatiin gadi bu’e bakka duraan turetti ykn sadarkaa gaariitti ol-guddisuu (fooyyessuu) jechuu dha. Guuboon jechoota seeraa Black’s Law jedhamu ammoo jecha “haaromsa” jedhuuf hiikkoo yoo laatu, “Adeemsa amalaa fi ilaalcha nama yakka raawwate fooyyessuun jireenya hawaasummaa namni sun jiraatu keessatti yakka kan biraa deebi’ee akka hin raawwanne taasisuuf adeemamuu dha”jedha.
#Kaayyoo_ijoo_deebisanii_dhaabuu_ykn_haaromsuu yakkamaa ‘nama fooyya’aa, amala yakkamaa fooyyessuudhaan hawaasa keessatti deebi’ee akka makamuu gochuudha. Akka ogeeyyii fi hayyoonni yaada haaromsaa (reformative theory)tti amanan jedhanitti, yakkamaan tokko naannoo hawaas-dinagdee isaa guutuu keessatti akka dhukkubsataa tokkootti qoratamuun sirreessuu fi haaromsuuf yaaliin taasifamuufii qaba. Tiyoorii kana jalatti Mootummaan yakkamtoota haaromsuuf tarkaanfii akka fudhatuu fi kanaanis yakka to’achuuf carraa haala uumuu danda’u keessaa tokko ta’ee fudhatama. Kanaaf, manneen amala sirreessaa iddoo hidhamtoota deebisanii dhabuudhaan jireenya hawaasummaa isaanii deebi’anii itti jalqaban waan ta’eef hospitaalota miidhamtoota hawaasaa itti wal’aananii fi fayyisanidha jechuun ni danda’ama
#Tooftaalee_Sirreeffamtoota_Haaromsuu
1. #Haaromsa_Hawaasummaa; kunis maatiin/hiriyyootaan carraa daawwannaa argachuu, hidhamtichi hanga tokko addunyaa alaa waliin qunnamtii akka qabaatu hayyamuu (xalayaa barreessuu, bilbila ..) fi sirna mana hidhaa banaa uumuun naannoo hidhamaa fi maatiin itti walgahan mijeessuudha.
2. #Manneen_Hidhaa_Banaa ;manneen amala sirreessaa banaa ta’an irra caalaan isaanii qonna hidhamtoonni keessatti hojjetan kan qaban yoo ta’u, gurgurtaan galii oomishaa galii mindaa isaanii ta’ee tajaajila. Fkn biyya USA., Neezarlandi, Faransayi fi Beeljiyeem bal’innaan fayyadamu.
3. #Hidhaa_Yeroo_Muraasaa; akkaataa mala kanaatiin yakkamaan yeroo mana sirreessaa keessa turuti iddoo barbaadetti socho’uu fi miseensota hawaasaa adda addaa wajjin walitti dhufeenya uumuu danda’a. Beeljiyeem keessatti yakkamtoonni hawaasa keessatti bahudhaan haala itti fufiinsa qabuun hojjechuu ykn barnoota isaanii barachuu ni danda’u, garuu galgalaa fi dhuma torbee irratti gara mana sirreessatti deebi’uun mana sirreessaa keessatti dabarsuu.
4. #Hariroo_Maatii; Sirna kana keessatti hidhamtichi mana hidhaa keessatti bakka adda ta’etti, wabii xiqqaa dhiyeessudhaan ykn wabii malee, maatii waliin wal arguu fi waliin akka jiraatu mana hidhaa irraa haalli itti hayyamamuuf ni jira. Biyyoonni guddatan kanneen akka UK fi USA mala kana fayyadamuu hojiirra oolchanii jiru.
Manni Murtii namoota yakka raawwatanii murtiin adabbii hidhaa itti murtaa’e adabbicha akkaataa seeraatiin akka raawwachiisan gara Bulchiinsa Manneen Sirreessaatti erga. Itti gaafatamummaan Mana Sirreessaas namoota ajaja Mana Murtiitiin isaaniitti ergaman kanniin yeroo adabbii ykn turtii isaanii akka xumuraniif raawwii adabbii hogganuun raawwachiisuun sirreeffamaa sirreessuu fi haaromsuu lammiilee naamusa gaarii qaban taasisuu dha. Manni sirreessaas sirreeffamaa simatee yeroo adabbicha raawwachiisutti bilisummaa sirreeffamaa hanga adabbii raawwachiisuuf barbaachisaa ta’ee ol daangessuu hin qabu. Raawwiin isaa bifa mirgaa fi kabaja namoomaa sirreeffamtootaa eegeen raawwatamuu qaba.( Heerri Mootummaa FDRI tiis kewt. 21, Labsiin Manneen sirreessaa Federaalaa lakk.1174/2012 kewt. 3, Dambiin Sirreeffamtootaa Seeraa Oromiyaa lakk.48/97 seensa/preamble/, Ibsa Waliigalaa Mirga Namoomaa (UDHR) kewt. 5)
#Sirreeffamaa_Sirreessuu_(Correction):- jechuun ademsaa namni yakka raawwate tokko sagantaa hidhaa, dhiifamaa fi baraarsaa keessatti adeemsa ittiin qabamuu fi adabamuu dha. Kanaaf gaheen ijoo tajaajila manneen sirreessaa yakkamaa to’annaa jala jiran Sirreessuuf tarkaanfiiwwan sirrii fi seera qabeessa ta’anii fi gargaaran biroo dabalatee kan keessatti fudhataman akka ta’e agarsiisa.
#Deebisanii_Dhaabuu_ykn_Haromsuu_(Rehabilitation):- jechuun bakka duraan ture irraa wanta sababa adda addaatiin gadi bu’e bakka duraan turetti ykn sadarkaa gaariitti ol-guddisuu (fooyyessuu) jechuu dha. Guuboon jechoota seeraa Black’s Law jedhamu ammoo jecha “haaromsa” jedhuuf hiikkoo yoo laatu, “Adeemsa amalaa fi ilaalcha nama yakka raawwate fooyyessuun jireenya hawaasummaa namni sun jiraatu keessatti yakka kan biraa deebi’ee akka hin raawwanne taasisuuf adeemamuu dha”jedha.
#Kaayyoo_ijoo_deebisanii_dhaabuu_ykn_haaromsuu yakkamaa ‘nama fooyya’aa, amala yakkamaa fooyyessuudhaan hawaasa keessatti deebi’ee akka makamuu gochuudha. Akka ogeeyyii fi hayyoonni yaada haaromsaa (reformative theory)tti amanan jedhanitti, yakkamaan tokko naannoo hawaas-dinagdee isaa guutuu keessatti akka dhukkubsataa tokkootti qoratamuun sirreessuu fi haaromsuuf yaaliin taasifamuufii qaba. Tiyoorii kana jalatti Mootummaan yakkamtoota haaromsuuf tarkaanfii akka fudhatuu fi kanaanis yakka to’achuuf carraa haala uumuu danda’u keessaa tokko ta’ee fudhatama. Kanaaf, manneen amala sirreessaa iddoo hidhamtoota deebisanii dhabuudhaan jireenya hawaasummaa isaanii deebi’anii itti jalqaban waan ta’eef hospitaalota miidhamtoota hawaasaa itti wal’aananii fi fayyisanidha jechuun ni danda’ama
#Tooftaalee_Sirreeffamtoota_Haaromsuu
1. #Haaromsa_Hawaasummaa; kunis maatiin/hiriyyootaan carraa daawwannaa argachuu, hidhamtichi hanga tokko addunyaa alaa waliin qunnamtii akka qabaatu hayyamuu (xalayaa barreessuu, bilbila ..) fi sirna mana hidhaa banaa uumuun naannoo hidhamaa fi maatiin itti walgahan mijeessuudha.
2. #Manneen_Hidhaa_Banaa ;manneen amala sirreessaa banaa ta’an irra caalaan isaanii qonna hidhamtoonni keessatti hojjetan kan qaban yoo ta’u, gurgurtaan galii oomishaa galii mindaa isaanii ta’ee tajaajila. Fkn biyya USA., Neezarlandi, Faransayi fi Beeljiyeem bal’innaan fayyadamu.
3. #Hidhaa_Yeroo_Muraasaa; akkaataa mala kanaatiin yakkamaan yeroo mana sirreessaa keessa turuti iddoo barbaadetti socho’uu fi miseensota hawaasaa adda addaa wajjin walitti dhufeenya uumuu danda’a. Beeljiyeem keessatti yakkamtoonni hawaasa keessatti bahudhaan haala itti fufiinsa qabuun hojjechuu ykn barnoota isaanii barachuu ni danda’u, garuu galgalaa fi dhuma torbee irratti gara mana sirreessatti deebi’uun mana sirreessaa keessatti dabarsuu.
4. #Hariroo_Maatii; Sirna kana keessatti hidhamtichi mana hidhaa keessatti bakka adda ta’etti, wabii xiqqaa dhiyeessudhaan ykn wabii malee, maatii waliin wal arguu fi waliin akka jiraatu mana hidhaa irraa haalli itti hayyamamuuf ni jira. Biyyoonni guddatan kanneen akka UK fi USA mala kana fayyadamuu hojiirra oolchanii jiru.