📝متن نشست علمی: بررسی نسبت عقل و وحی از منظر فلسفه و مکتب تفکیک- جلسه دوم

🎤اساتید: سید جعفر سیدان، حمید پارسانیا، غلامرضا فیاضی، محمد تقی سبحانی

🏢دفتر تبلیغات اسلامی، ۱۳۸۳

📱@mtsobhani

✨حجة الإسلام والمسلمین، دکتر محمد تقی سبحانی: میرزا مهدی اصفهانی مبتکر «روش اجتهادی» در حوزه عقاید دینی بود.

🎤مصاحبه استاد سبحانی مدیر مؤسسه معارف اهل بیت (ع) با نشریه «حریم امام؛ ویژه نامه مؤسس مکتب معارفی خراسان»

📗متن کامل نشریه:
t.me/mtsobhani/267

✨نشریه «حریم امام»؛ ویژه نامه مؤسس مکتب معارفی خراسان

🎤گفتگوهایی با اساتید: احمد مهدوی دامغانی، اسماعیل غروی، علی فلسفی، محمد تقی سبحانی، حسین طالبیان شریف، روح الله عربشاهی

📗متن کامل نشریه: t.me/mtsobhani/267

✨نشریه «حریم امام»؛ ویژه نامه مؤسس مکتب معارفی خراسان

🎤گفتگوهایی با اساتید: احمد مهدوی دامغانی، اسماعیل غروی، علی فلسفی، محمد تقی سبحانی، حسین طالبیان شریف، روح الله عربشاهی

📱کانال اطلاع رسانی دکتر سبحانی: t.me/mtsobhani

✨آموزه توحید در معارف اهل بیت (ع)

🎙دکتر محمد تقی سبحانی

📀جلسه هفتم: معناشناسی صفات الهی

💎مخاطب: سطح سه حوزه/ کارشناسی ارشد

⏱تاریخ: ۲ آبان ۹۷

‼️برای روشن‌تر شدن بحث، مدخل «اسماء و صفات خداوند» از دانشنامه امام علی (ع) را مطالعه بفرمایید:
https://t.me/mtsobhani/102

📱کانال اطلاع رسانی دکترمحمدتقی سبحانی
@mtsobhani

✨دوره‌های آموزشی
استاد محمد تقی سبحانی
از ابتدای ماه ربیع الأول

‼️به تغییر زمان کلاس معارف و عقاید توجه فرمایید.

1️⃣تاریخ علم کلام (مدرسه مدینه):
سه شنبه‌ها ساعت ۷:۳۰
(جلسه ۳۹، ۲۲ آبان)

2️⃣آموزه توحید در معارف اهل بیت (ع):
چهارشنبه‌ها ساعت ۱۵:۱۵
(جلسه هشتم، ۲۳ آبان)

3️⃣معارف و عقاید (ویژه جوانان و دانشجویان):
چهارشنبه‌ها ساعت ۱۸:۰۰
(جلسه نهم، ۲۳ آبان)

کانال اطلاع رسانی دکتر محمد تقی سبحانی: https://t.me/mtsobhani

اجتهادات و نوآوری‌های میرزای اصفهانی(ره)

به دنبال گفت و گوی بنده با نشریه «حریم امام» در مورد روش اجتهادی و اندیشه‌های میرزا مهدی اصفهانی(قدس)، برخی خواسته‌اند که به پاره‌ای از اجتهادات اعتقادی ایشان اشاره کنم.
برای نمونه می توان یاد کرد که میرزا در عناوین زیر به پژوهشهای اجتهادی و اثباتی پرداخته و معارف بدیعی را استنباط و عرضه کرده است:

1️⃣معرفت عقلی خداوند بین حد تعطیل و حد تشبیه

2️⃣معرفت فطری خداوند و تبیین مقولاتی چون معاینه و رویت و لقاء در معرفت الله

3️⃣نظریه نفی صفات

4️⃣مراتب فعل الهی(مشیت، اراده ، قدر و قضا) و جایگاه آنها در نظام هستی و خلقت

5️⃣تبیین «امر بین امرین» و اثبات جبر فلسفی و عرفانی و تفویض معتزلی

6️⃣تبیین «بداء» و مبانی آن در مشیت و تقدیر الهی از یک سو، و حقیقت اراده و رأی از سوی دیگر.

7️⃣عوالم پیشین و نقش آنها در حیات دنیا و آخرت

8️⃣مقام نورانیت و ولایت رسول اکرم (ص) و اهل بیت(ع)

9️⃣تبیین حقیقت نفس و کیفیت مرگ

🔟ماهیت برزخ و معاد و کیفیت اعاده بدن و روح و نیز مساله معاد جهان

در موارد بالا، هر چند دانشمندان بزرگ شیعه به نوبه خود، بحث‌ها و اجتهادات فراوانی را سامان داده اند، اما میرزای اصفهانی با تلاش درخور و توسل به ذیل عنایات ربوبی، باب‌های جدیدی گشود و گام‌های بلندی در تبیین این موضوعات کلیدی برداشت، به گونه‌ای که یافته‌ها و آرای ایشان را در این حوزه‌ها غالبا می توان یک نقطه عطف مهم به حساب آورد.

💎البته این عناوین غیر از محورهائی است که ایشان در مباحث روش‌شناختی و معرفت شناختی مطرح کرده و سرشار از معارف جدی و جدیدی است.

💎مباحث نوین زبان‌شناختی هم در بین آرای ایشان کم نیست و از این جهت نیز نوآوری‌های وی را باید جدی گرفت.

💎باز باید در نظر داشت که او سهم جدی در نقد اصول و قواعد فلسفی و عرفانی داشت و با گشودن این باب، مطالعات انتقادی فلسفی و عرفانی را وارد مرحله جدیدی کرد.

بدیهی است که این سخن به معنای تایید همه دستاوردهای میرزا نیست بلکه غرض الگو گیری و الهام پذیری از تلاش میرزا برای بازگشت به روش اجتهادی و استخراج و استحصال معارف حقه از دو منبع عقل و وحی الهی است.

📱کانال اطلاع رسانی دکتر محمد تقی سبحانی: t.me/mtsobhani

✨همایش ملی «جایگاه عقل در کلام و فلسفه»

🎤سخنرانان: استاد محمد تقی سبحانی و دیگر اساتید حوزه و دانشگاه

💎موضوع سخنرانی استاد سبحانی: نقد عقل نظری در فلسفه اسلامی؛ علم حصولی، علم حضوری، یقین فلسفی
(چهارشنبه ۳۰ آبان ساعت ۱۲ تا ۱۴)

🏢برگزار کننده: دانشگاه فردوسی و رضوی

⏱زمان: ۲۶ آبان تا ۱ آذر ۱۳۹۷

📱کانال اطلاع رسانی دکتر محمد تقی سبحانی: t.me/mtsobhani

✨ادامه دوره آموزشی تاریخ علم کلام (مدرسه مدینه)
در سال تحصیلی ۹۷-۹۸

🎙دکترمحمدتقی سبحانی

⏱جلسه ۳۹- سه شنبه ۲۲آبان۹۷

📱کانال اطلاع رسانی دکترمحمدتقی سبحانی
@mtsobhani

✨آموزه توحید در معارف اهل بیت (ع)

🎙دکتر محمد تقی سبحانی

📀جلسه هشتم: معرفت الله در میانه تعطیل و تشبیه

💎مخاطب: سطح سه حوزه/ کارشناسی ارشد

⏱تاریخ: ۲۳آبان ۹۷

📱کانال اطلاع رسانی دکترمحمدتقی سبحانی
@mtsobhani

✨دوره آموزشی «معارف وعقاید»
🌴ویژه جوانان ودانشجویان
🎤دکتر محمد تقی سبحانی
💽صوت جلسه نهم-۲۳ آبان ۹۷
📱کانال اطلاع رسانی استاد محمد تقی سبحانی:
@mtsobhani

💥نشست علمی «علم کلام؛ آسیب‌ها و بایسته‌ها»
دومین پیش نشست همایش ملی فلسفه کلام

🎤 سخنرانان: دکتر محمد تقی سبحانی،‌ دکتر محمد صفر جبرئیلی

📆 زمان: یکشنبه ۲۷ آبان ۱۳۹۷، بعد از نماز مغرب و عشاء

📍مکان: قم، بلوار جمهوری،کوچه دوم، فرعی اول سمت چپ

🔸شرکت برای عموم آزاد است.

📱کانال اطلاع رسانی دکتر محمد تقی سبحانی: t.me/mtsobhani

💽 صوت نشست علمی «علم کلام؛ آسیب‌ها و بایسته‌ها»
دومین پیش نشست همایش ملی فلسفه کلام

1️⃣وضعیت کنونی دانش کلام
2️⃣کارویژه‌های دانش کلام
3️⃣عوامل افول علم کلام
4️⃣آسیب‌ها و کاستی‌های علم کلام
5️⃣راهکارهای نوسازی دانش کلام

🎤 سخنرانان: دکتر محمد تقی سبحانی،‌ دکتر محمد صفر جبرئیلی

📆 ۲۷ آبان ۱۳۹۷

📝 خلاصه‌ای از سخنرانی استاد سبحانی:
https://t.me/mtsobhani/280

آسیب‌ها و کاستی‌های علم کلام
(گزارشی از سخنرانی استاد محمد تقی سبحانی در نشست «علم کلام، آسیب‌ها و بایسته‌ها»)
قسمت اول

1️⃣وضعیت کنونی دانش کلام
وضعیت کنونی را در نسبت با گذشته تاریخی دانش کلام باید سنجید و تحلیل کرد.
دانش کلام تنها و نخستین دانشی بوده‌است که در طول قرون مختلف اسلامی، بار معرفت عقلانی اسلامی را بر دوش کشیده است.

2️⃣کارویژه‌های دانش کلام
علم کلام سه کار‌ ویژه مهم را همواره داشته است:
۱.تنها مرجع برای تبیین مفاهیم بنیادین دینی بوده و به مهم‌ترین پرسش‌های انسان مسلمان، پاسخ معقول داده است
۲.یک تنه در مقابل اندیشه‌های رقیب ایستاده و دفاع کرده است
۳.به نیازهای سایر علوم اسلامی پاسخ داده است

این کارویژه‌های علم کلام هیچ بدیل و جایگزینی در بین سایر علوم اسلامی ندارند

3️⃣عوامل افول علم کلام
دو عامل اصلی سبب شد که به تدریج جایگاه کلام دچار افت و افول شود، به طوری که در طول دو سده گذشته، شاهد کم‌رنگ شدن نقش کلام و زاویه نشینی آن در مقایسه با دانش‌های دیگر نظیر فقه و فلسفه(هم در جامعه دینی و در حوزه‌های دانشی) بوده‌ایم:

۱.عامل بیرونی: برآمدن رقیبان جدید که مدعیان تامین همان نیازهای معرفتی و تضمین پاسخ به آن پرسش‌ها بوده اند. این رقیبان را در چهار شاخه می توان دسته بندی کرد:
أ.فلسفه اسلامی که در دوره‌های پیشین نقش مساعدت و خدمت به دانش کلام را داشت، به تدریج به رقیب جدی دانش کلام تبدیل شد
ب. عرفان با ایجاد سامانه‌ای نظری و فلسفی، ادعا کرد که نه تنها به نیازهای معنوی انسان پاسخ می دهد، بلکه پرسش‌های بنیادین او را نیز به صورت معقول پاسخ می دهد
ج.فلسفه‌های جدید غربی از دوره دکارت و هیوم و اخیرا فلسفه دین و الهیات جدید مسیحی که برآمده از همان فلسفه‌های جدید و در پاسخ به همان پرسش‌ها و چالش‌ها بود
د. علوم جدید که در شاخه طبیعی از زمان نیوتن و کپلر و در حوزه علوم انسانی از زمان آگوست کنت داعیه جانشینی الهیات و فلسفه را در سر می پرورانده‌اند.

۲.عامل درونی: به دلیل فقدان نوسازی دانش کلام، به تدریج این دانش، دچار رنجوری و ناتوانی درونی شد و به جای حضور فعال در صحنه مواجهه‌ با عرصه‌های نوینی که عصر جدید به بارآورده بود، به بازتولید درون‌مایه‌های گذشته و شرح و تعلیقه بر میراث کلامی روی‌آورد.
این عوامل را در ضمن آسیب‌ها و کاستی‌های کلام برخواهیم شمرد.

📲 ادامه در قسمت دوم: https://t.me/mtsobhani/281

آسیب‌ها و کاستی‌های علم کلام
(گزارشی از سخنرانی استاد محمد تقی سبحانی در نشست «علم کلام، آسیب‌ها و بایسته‌ها»)
قسمت دوم

4️⃣آسیب‌ها و کاستی‌های علم کلام
۱.فقدان یک دانشِ پایه نظری و عقلانی روزآمد:
در گذشته، «لطیف الکلام»معتزلی و «امورعامه» فلسفی به ترتیب به مدد دانش کلام آمدند و از این رو، با نارسائی‌های این دستگاه‌های عقلانی، کلام نیز به ضعف و سستی گرایید. پالایش و نوسازی این گفتمان عقلانی پایه، یک ضرورت انکارناپذیر است.
۲.کم توجهی یا بی‌توجهی به پرسش‌های سهمگین دوران جدید:
مادیت و الحاد جدید و یا اومانیسم، عقل گرائی و تجربه گرائی مدرن هر کدام بستری برای اندیشه‌های رقیبِ الهیات دینی بوده اند.
۳.ساختار دانشی و نظام طبقه بندی :
ساختار علم کلام، تعبدی و توقیفی نبوده است و امروز به یک کلیشه تبدیل شده و نیازمند نوآوری است.
هاضمه ساختار سنتی در کلام برای پذیرش مساله‌ها و محورهای جدید چندان اماده نیست.
۴.روش شناسی کلام به تقلید از فلسفه، کاملا نظری و انتزاعی شد و سایر روش‌های پژوهش را از دست داد. در این جا دو اشکال اصلی وجود دارد:
اولا، روش عقلی منحصر در روش برهان فلسفی نیست (نقدهای ما را بر معرفت شناسی فلسفی ببینید)
ثانیا، سایر روش‌های علمی همچون روش‌های تجربی، تاریخی، آماری، هرمنوتیک، معناشناختی و ... نادیده گرفته شد
[به این ترتیب دانش کلام مزیت نسبی خود را از دست داد]
۵.غلبه رویکرد جدلی و غفلت از درون‌مایه‌های بلند معارف وحیانی
[منظور از «جدلی» این نیست که فیلسوفان می گویند که علم کلام به استدلال‌های اقناعی بسنده می کند، بلکه کلام در عقلانی بودن نه تنها دست کمی از فلسفه نداشته، بلکه گاه عقلانی‌تر است. منظور از جدلی بودن کلام این است که کلام اسلامی در نقطه تماس درگیری‌های دینی و فرقه‌ای زاده شد و این رنگ همچنان بر سیرت و صورت کلام و متکلمان ماند و از این رو، علم کلام بیشتر بر «مباحث مرزی» متمرکز شد.
این در حالی است که دین برای رشد و تعالی مومنان و جامعه ایمانی آمده است و این مباحث در علم‌کلام کمتر مجال طرح یافت
۶.توجه به نیاز نخبگانی و غفلت از نیازهای فکری جامعه و توده مؤمنان و در نتیجه، رشد زبان نخبگانی در کلام که رفته رفته فاصله متکلمان را با اقشار دیگر جامعه بیشتر کرد
۷.تمرکز بر نیاز ذهنی و عقلی و کم توجهی به نیاز معنوی و قلبی
همین ویژگی سبب شده است که کلام همچون فلسفه به یک ادبیات خشک و خالی از روح نشاط و شورانگیزی معنوی تبدیل شود و از همین روی، با خلأ معارف فطری و قلبی در کلام، مخاطبان به سمت گرایش‌های صوفیانه و یا حلقه های عرفانی کاذب سوق پیدا می کنند.
۸.فاصله گیری علم کلام از دانش‌های دیگر
این جدائی نه تنها سبب افول کلام و اعتبار آن شد بلکه دانش‌های زیرین (نظیر فقه و اخلاق) را نیز دچار نقص و کمبود ساخت.

5️⃣راهکارهای نوسازی دانش کلام
هر چند از محورهای بالا می‌توان به راهکارها نیز راه یافت، اما سه محور در مسیر تحول دانش کلام بیش از سایرین اهمیت دارند:
۱.کلام بر محور «معارف وحیانی» توسعه و‌تکامل یابد و‌ قرآن و روایات اهل بیت(ع) در متن اندیشه‌ورزی‌های کلامی ورود یابد.
۲.پاک‌سازی و نوسازی در چارچوب و‌ روش‌شناسی دانش کلام جدی گرفته شود. این مهم هم در مورد روش‌های گذشته و هم‌در مورد روش‌های جدید پیشنهاد می شود
۳.حوزه ها و نیازهای نو و درگیر به یک اولویت اساسی در علم کلام تبدیل گردد و‌ تلاش در جهت پاسخگوئی تخصصی و حرفه‌ای به معضلات فکری موجود در بین قشر جوان و ورود در آسیب‌های فرهنگی مورد اهتمام اصلی قرار گیرد.

💽 صوت نشست علمی «علم کلام، آسیب‌ها و بایسته‌ها»
https://t.me/mtsobhani/279

‼️اعلام تعطیلی کلاس‌های چهارشنبه ۳۰ آبان ۹۷

بدلیل سخنرانی استاد سبحانی در همایش ملی «جایگاه عقل در کلام و فلسفه» در مشهد مقدس، کلاس‌های آموزه توحید در معارف اهل بیت (ع) و معارف و عقاید در روز چهارشنبه ۳۰ آبان ۹۷ تعطیل می‌باشد.

✨ادامه دوره آموزشی تاریخ علم کلام (مدرسه مدینه)
در سال تحصیلی ۹۷-۹۸

🎙دکترمحمدتقی سبحانی

⏱جلسه ۴۰- سه شنبه ۲۹آبان۹۷

📱کانال اطلاع رسانی دکترمحمدتقی سبحانی
@mtsobhani

💽صوت همایش ملی «جایگاه عقل در کلام و فلسفه»

🎤سخنرانی استاد محمد تقی سبحانی

💎با موضوع: نقد عقل نظری در فلسفه اسلامی؛ علم حصولی، علم حضوری، یقین فلسفی

🏢برگزار کننده: دانشگاه فردوسی و رضوی

⏱زمان: ۳۰ آبان ۱۳۹۷

📝خلاصه سخنرانی: t.me/mtsobhani/286

نقد عقل نظری در فلسفه اسلامی
(سخنرانی استاد محمد تقی سبحانی در همایش «جایگاه عقل در کلام و فلسفه»)
قسمت اول

1️⃣ چند نکته مقدماتی:
🔅دستگاه معرفت‌شناسی در فلسفه اسلامی از اساس، یک دستگاه ارسطوئی است که بر خلاف سایر بخشهای دیگر فلسفه، از کمترین تحول و تکامل برخوردار بوده است.
🔅 این دستگاه معرفت‌شناختی هم در سنت اسلامی و هم از سوی فیلسوفان جدید غربی، بارها مورد نقض و انتقاد قرار گرفته است (رک به متن صوتی جلسه).
اما علی‌رغم نقدهائی که در طول تاریخ، هم به منطق ارسطو و هم به عناصر دیگر نظریه معرفت در این فلسفه صورت گرفته، اما فیلسوفان با مقاومت و انجام اصلاحات موضعی، تلاش کرده‌اند که این پیکره معرفت شناسی را همچنان پابرجای نگاه دارند.
🔅 حجم چالش‌ها (نقض‌ها و نقص‌ها) در معرفت‌شناسی فیلسوفان چنان انباشته شده که دیگر نگاهداشت این بنیاد معرفت‌شناختی به هیچ روی ممکن و ‌مصلحت نیست و اصرار بر این تلقی‌ و روش‌ در فلسفه جز رکود تفکر عقلی و ماندن در تکرارها و تناقض‌ها حاصلی نخواهد داشت.
🔅این بحث اجمالی فراخوانی است به ایجاد تحول و تکامل در نظریه معرفت فلسفی. و از این رو در بین وجوه مختلف بحث، تنها به گزیده‌ای از نقدهای بر عقل نظری در فلسفه اسلامی بسنده می کنیم. از این رو ‌در مباحث مرتبط با عقل فلسفی از مباحث هستی‌شناختی و نفس‌شناختی عقل، سخن نمی‌گوییم و در مباحث معرفت شناسی عقل هم تنها به ارزش ادراکات عقل نظری بسنده کرده‌ایم.
با تذکر این نکته که به دلیل حضور برخی دانشجویان در نشست، تلاش شده است که مباحث به صورت ساده‌تر و روشن‌تر بیان شود، محورهای نقد را دنبال می کنیم.

2️⃣ سه‌گام در نظریه معرفت فلسفی:
مباحث معرفت‌شناختی فیلسوفان را در سه محور کلی می توان‌تقسیم کرد:
۱.تعریف و‌ماهیت معرفت(علم)
۲.روش و فرایند دستیابی به معرفت
۳. نتیحه و‌محصول معرفت فلسفی

به همین ترتیب، مباحث را پی می گیریم و با تبیین دیدگاه فلسفی، به برخی از نقدها اشاره می کنیم.

3️⃣ تعریف معرفت از منظر فیلسوفان:
فیلسوفان مسلمان به پیروی از ارسطو، ماهیت معرفت را «حصول صورت شیئ نزد عقل» تعریف می کنند و با تقسیم صورت به تصور و تصدیق، معرفت فلسفی را در همین چارچوب دنبال می کنند
درست است که به تدریج فیلسوفان دریافتند که آدمی از نوع دیگری از معرفت به نام «علم حضوری» برخوردار است که بدون واسطه صورت، نفس و‌حالات نفسانی خودش را می‌یابد و از این رو علم را به «حضور شیئ لشیئ» تفسیر کردند، اما همچنان بر این نکته نیز پای فشردند که علم حضوری تا مادام که به «صورت»تبدیل نشود، در دستگاه معرفت فلسفی به کار نمی آید.
پس باید گفت که ماهیت علم فلسفی همان صورت شیئ است که برای نفس به صورت علم حضوری، تحقق می یابد.

🔅نقد‌ها:
۱. هیچ دلیل روشنی برای وجود «صورت» به عنوان واسطه معرفت، در دست نیست و ادله‌ای که برای این موضوع آورده‌اند، محل تامل و اشکال است

۲. بر فرض که فی الجمله وجود صورت را در فرایند علم بپذیریم، اما کلیت و عمومیت آن، محل تردید است. برای مثال، شیخ اشراق در علم به محسوسات یا مشاهدات، به وجود صورت باور ندارد.

۳. این که بر لزوم صورت و اتحاد آن برهان آورده‌اند که علم به معنای حضور و حضور به معنای «اتحاد وجودی» میان عالم و معلوم است، یک مغالطه اشتراک لفظی و یا دست کم استدلال بدون حد وسط لازم است.

۴. پذیرش صورت در فرایند معرفت، دشواری «مطابقت» میان صورت و مصداق(یا تطابق ذهن و عین) را به شدیدترین وجه آن پیش می آورد، این مشکل، نه تنها در معرفت شناسی فیلسوفان معضلاتی را به بار آورده که تاکنون ناگشوده باقی مانده است، بلکه دستگاه جهان‌شناسی و نفس‌شناسی فلسفه اسلامی را نیز به بحران دچار ساخته است(رک به صوت نشست)

۵. دشواری بعدی در باب «منشأ صورت» و چگونگی پیدایش آن در نفس است که فلاسفه را سخت به مشکل و گاه تناقض‌گوئی کشانده است (رک به صوت جلسه)

📲 ادامه در قسمت دوم: https://t.me/mtsobhani/287

نقد عقل نظری در فلسفه اسلامی
(سخنرانی استاد محمد تقی سبحانی در همایش «جایگاه عقل در کلام و فلسفه»)
قسمت دوم

4️⃣روش و فرایند معرفت فلسفی:
فیلسوفان روش‌های عقلی در معرفت را به سه گونه قیاس و استقراء و تمثیل تقسیم می کنند و تاکید می کنند که تنها روشی که در فلسفه متافیزیک به کار می آید، همان قیاس است و آن دو دیگر، به یقین و معرفت مطلوب نمی رسد.
آنها سپس با تقسیم مواد قیاس به پنج گونه خاص ( برهان، جدل، خطابه، شعر و مغالطه) تنها راه صحیح را برهان می دانند.
فلاسفه برهان را یقین‌آور(خواهیم که منظور معنای خاصی از یقین منظور است) و دیگر صناعات را غیر یقینی می دانند و‌ برای یقین شش مقدمه بدیهی برمی‌شمرند که دیگر گزاره‌های فلسفی به این شش‌تا باز می گردد: اولیات، مشاهدات، تجربیات، متواترات، فطریات و حدسیات.

🔅نقدها:
۱. برخی از این مقدمات، بدیهی نیستند، بلکه چنان که خود تصریح کرده اند، در پشت خود، قیاسات مخفی دارند و از این رو اینها را نباید از مبادی اولیه برهان دانست بلکه خود نظری هستند و نیازمند اثبات. تجربیات، فطریات و متواترات از این دست می باشند و حدسیات را هم بنابر تقریر مشهور باید از همین دست به حساب آورد. پس تنها اولیات و حسیات از مبادی اولیه می باشند و بقیه به اینها باز می گردند.

۲. به جز اولیات و مبادی دیگر که به اولیات بر‌می گردد، بقیه گزاره‌ها یا اصلا یقینی نیستند و یا اگر هم یقینی بشوند، یقین مورد نظر فیلسوفان نیستند و عملا در دستگاه فلسفی به کار نمی آیند

۳. گزاره‌های اولی که گفته می شود که تصور موضوع و‌محمول برای تصدیق آنها کفایت می کند، غالبا یا قضایای همانگوی( tautological) و یا قضایای تحلیلی(analytic) هستند و این گزاره‌ها هیچ گزارشی از جهان واقع نمی‌دهند.
اما گزاره‌های اولی که ترکیبی(synthetic) هستند، چنان محدود و اندک‌شمارند که به هیچ روی با آنها نمی‌توان به یک معرفت متافیزیکی مناسب دست یافت.
۴. با بررسی استدلال‌های فیلسوفان در طول تاریخ معلوم ‌می شود که آنها خود به این منطق برهانی التزام نداشته و از مبادی غیر یقینیِ فراوانی در ادله خود استفاده کرده‌اند که خود تایید می کند که منطق برهان به معنای معهود، در فلسفه چندان مصداقی ندارد.

5️⃣ حاصل معرفت فلسفی:
فیلسوفان به صراحت ادعا می کنند که برهان، ما را به «یقین به معنای اخص» می رساند و در تعریف آن می گویند که برخلاف یقین عام که همان اعتقاد جازم است، در یقین خاص، علاوه بر اعتقاد جازم، «محال بودن نقض گزاره» هم وجود دارد.
به عبارت دیگر، اگر در یقین عام «لایحتمل نقیضه» مطرح است، در یقین خاص «لایمکن نقیضه» وجود دارد.

🔅نقدها:
۱.چنان که گذشت، هیچ یک از مبادی برهان به جز اولیات، از ویژگی یقین خاص برخوردار نیستند و‌ از این رو، فیلسوف مسلمان باید همه مدعیات فلسفی خود را با اولیات (گزاره‌های ترکیبی پیشین) به سرانجام برساند که آن هم ناممکن است

۲.حقائق جهان از تنوع فراوان برخوردار است و بخش بزرگی از واقعیت هستی، پدیده‌هائی است که از طریق احساس، تجربه، استقراء، تاریخ و وحی به ما می رسد و تفسیر هستی بدون در نظر گرفتن این حقائق، نارسا و ناراست است. گزاره‌های اولی غالبا به حقائق عام و انتزاعی باز‌می گردد و به تنهائی کاروان فلسفه را به مقصد نمی رساند.

6️⃣ نتیجه:
دستگاه معرفت شناسی فلسفه، با هدف‌گیری برای دستیابی به یقین خاص، عملا نه تنها معرفت فلسفی را از روش‌ها و مبادی گوناگون معرفت انسانی و الهی محروم‌می کند، بلکه قلمرو ‌فلسفه را به حوزه‌ها و موضوعات خاص کلی و انتزاعی محدود می کند و در عمل هم نمی تواند به وعده خود برای التزام به یقین خاص وفا کند.

💽 صوت سخنرانی دکتر محمد تقی سبحانی در همایش ملی «جایگاه عقل در کلام و فلسفه»: https://t.me/mtsobhani/285